Szkoły średnie w Stanisławowie

Miał ich Stanisławów dużo; obsługiwały nie tylko miasto, ale i okolicę, bo linie kolejowe biegły w czterech kierunkach (Kołomyja, Nadworna, Kałusz, Halicz), a w mieście było kilka burs uczniowskich.

Były, więc naprzód trzy państwowe męskie gimnazja, a po wprowadzeniu reformy jędrzejowiczowskiej, także licea. i Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Mieczysława Romanowskiego przy ul. Kazimierzowskiej miało charakter humanistyczny. Wywodziło się z Kolegium Jezuickiego, działającego na przełomie XVIII i XIX wieku. Mieściło się jednak w końcu lat trzydziestych w dwu skromnych budynkach na początku Kazimierzowskiej, z których jeden szczególnie robił wrażenie mieszkalnej kamienicy. Dyrektorował prof. Franciszek Jun, a uczyli tam m. in. Leon Buchowski, Maksymilian Freszel, Henryka Halpern, Kajetan Isakiewicz, Aleksander Jordan, Antoni Karsznia, ks. dr Łucjan Tbkarski i Kazimierz Waligóra - wszyscy zamordowani przez hitlerowców. Wojnę przeżyli Jan Messner (Opole), Włodzimierz Procyk (Rogoźno Wlkp.), Bolesław Sokołowski (Kępno), Tomasz Uberman (podobno Rzeszów) i wychowawca fizyczny Jezierski, którego powojenne losy nie są nam znane. Autorzy tych wspomnień Jan Boczar i Ryszard Harajda byli uczniami tego Liceum, maturzystami z 1939 r., stąd mogli zaprezentować szerzej na innych stronach sylwetki prawie wszystkich swych nauczycieli.

II Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Józefa Piłsudskiego na placu Paderewskiego miało charakter klasyczny, a mieściło się właśnie we wspomnianym wyżej budynku Kolegium Jezuickiego. Dyrektorem był tu prof. Stanisław Umański, a uczyli m. in. Maksymilian Chudio, Witold Dąbrowski, Kazimierz Firganek, Henryka Halpern, Wawrzyniec Jakubiec, Antoni Karsznia, Władysław Łuczyński, Józef Majgier, Alojzy Rotter, Anatol Scherman, Ignacy Stamper, Stanisław Telichowski. Wszyscy wymienieni zamordowani zostali w sierpniu 1941 r. pod Pawełczem, natomiast ks. Bronisław Szwed zmarł na Syberii. Ponadto uczyli jeszcze: Ludwik Górawski (po wojnie we Wrocławiu), Mikołaj Lepki (Ukrainiec), dr Iwan Rybczyn (Ukrainiec - był wraz z prof. Danyszem z Gimnazjum Ukraińskiego autorem listy nauczycieli-Polaków, uznanych za komunistów, gdyż uczyli za władzy radzieckiej, za co zostali rozstrzelani), Schmalenberg (Niemiec). o nauczycielach II Gimnazjum pisze na dalszych stronach absolwent tejże szkoły Tadeusz Rudnicki, dziś profesor dr hab. medycyny w Poznaniu.

III Państwowe Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Staszica miało charakter matematyczny, a mieściło się w najokazalszym budynku przy ul. Sapieżyńskiej. Dyrektorował tu prof. Władysław Pjskozub. Uczyli m. in. Roman Jacyk, Radosław Jawecki, Władysław Łuczyński, Maksymilian Rosenberg - wszyscy zamordowani przez hitlerowców. Uczyli również dr Michał Kędzior, ks. Bolek, "Kaju" Dąbrowski - matematyk, oraz Ukraińcy: biolog Brygider, "Fiediu" Dąbrowski - romanista, wywieziony później na Sybir, Mikołaj Lepki, łacinnik Maćków, "Koma" Siedlecki i inni. o nauczycielach i uczniach tej szkoły pisze w pierwszym rozdziale swej książki Miejsca postoju Jan Zamojski - też uczeń III Gimnazjum.

IV Państwowe Gimnazjum i Liceum Żeńskie im. ks. Franciszka Skarbowskiego mieściło się przy ulicy Kamińskiego na narożniku ulicy Abgarowicza, wbudynku dawnego prywatnego, żeńskiego seminarium nauczycielskiego nazywanego przez starsze pokolenie: "Seminarium księdza Fronia". Natomiast IV Gimnazjum nazywano powszechnie "Rządówką", podkreślając w ten sposób charakter szkoły finansowanej - podobnie jak gimnazja męskie - z funduszy rządowych, a nie prywatnych. Przymiotnik "rządowy" zastępował używany dziś przymiotnik "państwowy". Po reformie jędrzejowiczowskiej szkoła miała numer (na tarczach) 598. Funkcję dyrektorki (mówiło się - przełożonej) pełniła pro f. Janina Waligórska, a następnie dr Joanna Kopytowa (zamordowana pod Pawełczem). Na niektórych świadectwach widnieje podpis Zofii Pawłowskiej -może wicedyrektorki. Natomiast uczyli w tej szkole: Stanisława Antoszewska - fizyk, Zygmunt Kamiński - polonista, Emil Planer - germanista, Kazimiera Skwarczyńska - zaj. praktyczne, Stanisław Szczepanowski -filolog. Wszyscy oni zginęli pod Pawełczem. Uczyła też matematyki i fizyki Maria Andrejczuk, uprzednio nauczycielka w gimnazjum SS. Urszulanek, a historii - dr Józef Zieliński, który po wojnie opublikował w Tygodniku Powszechnym, bodaj jako pierwszy, artykuł o tragedii inteligencji stanisławowskiej. o Prywatnym Gimnazjum i Liceum Żeńskim SS. Urszulanek pisze na dalszych stronach absolwentka tejże szkoły Helena Jasielska - dziś, Harajdowa.

Były w Stanisławowie dwa, męskie i żeńskie. Oba wywodziły się merytorycznie z dawnych seminariów nauczycielskich. Męskie mieściło się na placu Trynitarskim. Dyrektorem był Władysław Drabik, a uczyli m. in. Władysław Begier -pedagogika, Włodzimierz Kamiński - polonista, Franciszek Sawicki, Witold Dąbrowski, Aleksander Ilczyszyn - kierownik szkoły ćwiczeń. Wszyscy oni zginęli pod Pawełczem. Natomiast w szpitalu przy ul. Koszarowej zamordowany został dr Stanisław Hamerski, pracujący również w tej szkole. Uczyli także: Franciszek Szafrański, Łysiak (jęz. ukraiński), Stanisław Sztaba (w. f.), Nazar, ks. orm. Franciszek Komusiewicz.

Żeńskie Liceum znajdowało się w pobliżu, przy ul. Kołłątaja. Dyrektorem był Marian Stefanów, a uczyli m. in. Stanisława Czaprażanka, Władysława Rogozińska, Kamila Szczepanowska - historyk, Kazimierz Waligóra (także w I Liceum). i oni wszyscy zginęli pod Pawełczem. Maria Chudiowa natomiast odebrała sobie życie w izolatce więzienia Gestapo. Michał Axenti zginął w czasie wybuchu amunicji przy ul. Słowackiego. Przeżyli okres okupacji: Zofia Hargesheimer, dr Janina Miksiewicz-Makiełło - lekarka szkolna (po wojnie na Śląsku), Maria Kamińska (po wojnie w Szczecinie). Syn jej i prof. Włodzimierza Kamińskiego redaktor Tadeusz Kamiński, przed wojną uczeń ćwiczeniówki, publikował po wojnie artykuły o tragedii nauczycieli w Stanisławowie ("Morze i Ziemia" 1988). ks. Józef Kumer zmarł na krótko przed wojną.

V Państwowe Gimnazjum i Liceum z ukraińskim językiem wykładowym mieściło się przy ul. Lipowej, w pobliżu ul. Gillera. Tu uczyli m. in. zamordowani później w niemiecko-ukraińskiej akcji pod Pawełczem Józef Drozd - polonista, Marcin Folger - germanista, Stanisław Kopyto - historyk, Marian Płaczek. Tu też pracowali prof. Danusz i dr Iwan Rybczyn, twórcy listy wszystkich stanisławowskich nauczycieli przeznaczonych do rozstrzelania, jak już wspomniano.

Przy ulicy Karpińskiego, w pobliżu Rynku mieściło się Prywatne Gimnazjum i Liceum im. Elizy Orzeszkowej. Była to szkoła żeńska, w której pokaźną część uczennic stanowiły Żydówki. Nie pamiętam, kto był dyrektorem (przełożoną?), natomiast lista ofiar zbrodni hitlerowskich podaje, że zginęły nauczycielki tej szkoły: Kamila Kropiwnicka - historyk, Helena Mażewska - biolog, Irena Moldauer - germanistka i Jadwiga Robinowa -filolog klasyczny. Gimnazjum Ewangelickie (niemieckie) mieściło się przy ulicy Kilińskiego, a Gimnazjum Żydowskie bodaj przy ulicy Ormiańskiej lub w jej pobliżu.

Przy ulicy Lipowej, blisko parku stał nowy budynek Gimnazjum Kupieckiego. Dyrektorem był Tadeusz Rotter, który zmarł śmiercią naturalną w 1940 roku. Natomiast jako żołnierz poległ w Anglii Mieczysław Kokoszko, a w czasie okupacji zginęli Jerzy Aperman i Klemens Borg. W budynku tym powstał w 1940 roku Uczitielskij Institut (rodzaj Studium Nauczycielskiego) - uczelnia istniejąca do dzisiaj w Stanisławowie.