W widłach rzecznych dwu Bystrzyc, Czarnej i Złotej, wpadających pod Jezupolem do Dniestru, wzniesiony został w roku 1661, przez Jędrzeja Potockiego gród — Stanisławów, jako twierdza pokucka, biorąca od pierwszych dni swego istnienia znaczny udział w obronie Rzeczypospolitej od strony południowo-wschodniej. Ponieważ Pokucie, wówczas kraj dziki i słabo zaludniony, było terenem ciągłych wojen tureckich i najazdów tatarskich, zbudowano warowne miasto: Franciszek Corrassini wzniósł tu nowoczesną fortecę w stylu holenderskim. Z czasem twierdza Ta stała się kluczem obronnym całego Pokucia i bramą południowych granic Państwa.
Zaraz w pierwszych latach istnienia Stanisławów wybił się na czoło t. zw. Ziemi halickiej, stając się wzorem dla innych miast, a przedmiotem podziwu nawet cudzoziemców. Powstały kościoły polskie, ruskie i ormiańskie, bóżnica, szkoły, szpitale, w roku 1669 wzniesiono kościół kolegjacki, przy nim akademję, filję krakowskiej Wszechnicy, pierwszą wyższą szkołę na Pokuciu. Stąd poczęło płynać na całe Zadniestrze ożywcze światło polskiej kultury.
We wrześniu 1676 r. Stanisławów, jako klucz posiadania Pokucia, był celem specjalnej wyprawy Turków i przez kilka tygodni wytrzymywał ataki nieprzyjaciela, aż do odsieczy, danej przez Śobieskiego pod Żurawnem.
W wielkich wojnach Karola XII z królem Augustem i carem Piotrem spadają na Stanisławów nieszczęścia; kwaterunki, inkwizycje, rabunki i t. p. doprowadzają miasto do upadku.
Okres świetnego rozwoju rozpoczyna się dla Stanisławowa z chwilą pojednania się Józefa Potockiego z królem Augustem II. Potocki sprowadza Jezuitów, oddaje im podupadłą akademję, reorganizuje władze miejskie, umacnią samorząd poszczególnych nacyj i cechów, przeprowadza szereg inwestycyj, budowę kanałów i bruków, dosusza podmiejskie bagna, na których powstają nowe przedmieścia, słowem podejmuje z wielkim nakładem sił pracę, której rezultaty przetrwały do dzisiejszych czasów. Równocześnie w całem mieście rozpoczął się żywy ruch budowlany: powstaje szereg kościołów, pałaców i kamienic.
Ówczesny Stanisławów promieniuje politycznie na całą Polskę, zagarnia Zadniestrze pod swój wpływ gospodarczy i kulturalny. Ten stan świetności trwał aż do śmierci Józefa Potockiego w roku 1751. Z chwilą przejścia t. zw. Galicji pod zabór austrjacki Stanisławów chyli się do upadku.
Kościół ormiański po odnowieniu
Rząd austrjacki nie przejął troskliwości dawnych dziedziców wobec miasta. Mieszczaństwo pozbawione dawnych wolności i samorządu uległo zupełnemu rozbiciu i rozkladowi, nadto kilkakrotne zniszczenia wojenne, a ostatnio pożar miasta w roku 1868 dopełniły grozy zniszczenia.
Z odbudową zgliszczy powstaje nowe miasto, które w ramach ograniczonego samorządu mogło powrócić do swej tradycyjnej pracy na Pokuciu. Do rozwoju ekonomicznego Stanisławowa przyczyniła się w znacznej mierze budowa linij kolejowych; Stanislawów stał się punktem węzłowym, łączącym północ z południem, wschód z zachodem i ułatwiającym dostęp do bogatych i pięknych Karpat.
Z czasów świetności historycznej Stanisławowa zachowały się: piękna kolegjata łacińska, kościół 00. Jezuitów obecnie gmach gimnazjum państwowego, kościół ormiański część dawnego kościoła i klasztoru 00. Trynitarzy, zbrojownia, część pałacu Potockich, bóżnica i resztki fortyfikacji otaczających dawną fortecę, nadto trzy kolumny pamiątkowe przy ul. Halickiej i Sapieżyńskiej, oraz k dworków ormiańskich.
Wojna światowa przyniosła miastu straszne zniszcznie, gdyż miasto przez rok cały leżało na linji bojowej. Wreszcie uległo pożarowi, który zniszczył znaczną Ci śródmieścia. Ogółem można określić, że Stanisławów w jednej trzeciej swoich budowli, gmachów, dróg i urząd miejskich został zupełnie zniszczony, tak, iż w chwili odzyskania niepodległości miasto znajdowało się w stanie upadku, podobnie, jak to było na początku XVIII wieku.
Obszar miasta, który wynosił w roku 1919—415,8 ha wzrósł na l stycznia 1925 r. do 2.227,5 ha, a liczbą mieszkańców z 28.213 głów (wedle spisu z roku 1921) podniosła się do cyfry około 70.000. Liczba ludności według spisu roku i 1910 wynosiła 33.865 głów. Do tego wzrostu ludności przyczyniło się przyłączenie do miasta obszarów i miejskich.
Wygląd zewnętrzny miasta w porównaniu ze stal z roku 1918 uległ bardzo znacznej i korzystnej poprawie.
Długość sieci drogowej przed przyłączeniem przedmieść w roku 1924 wynosiła 21,2 km. dróg, a po ich przyłączeniu wynosi ogółem 81,5 km. Od 1924 — 1928 roku p budowano dwadzieścia kilka kilometrów dróg, a wykonano nowych około 16 km. Poza tem rozszerzono znaczną część chodników, obecnie więc główne ulice miasta zniszczone
doszczętnie w czasie wojny, nie ustępują już w niczem wyglądowi ulic największych miast.
Domy miejskie przy ul. Kochanowskiego
Miasto poświęciło wiele uwagi parkom, ogrodom, zieleńcom, drzewom ulicznym i alejom w mieście. W ostatnich latach przyprowadzono do stanu normalnego park im. Sienkiewicza oraz istniejące już plantacje i ogrody miejskie, starano się też każdy skrawek gruntu obrócić na trawnik lub zieleniec. W ten sposób powierzchnia plantacyj, ogrodów miejskich i zieleńców, wynosząca w roku 1918 około 14 ha, wzrosła obecnie do 22 ha, zaś plany regulacyjne przewidują stworzenie skwerów i nowego parku o obszarze 50.000 m2.
W Stanisławowie istnieje obszerny szpital powszechny na 220 łóżek, obok niego barak epidemiczny na 40 łóżek; poza tem gmina pomaga do utrzymania około 20 za? kładów dobroczynnych, z których korzysta przeszło 1.000 osób. W roku 1928 wybudowano żłobek dla niemowląt, urządzony według najnowszych wymagań hygjeny, na po- mieszczenie około 80 niemowląt, oraz w roku bieżącym przewidziana jest budowa sierocińca dla dzieci od lat 2 — 6. Opieka nad dziatwą starszą odbywa się dotychczas za pośrednictwem Towarzystw prywatnych, które Magistrat nie tylko wydatnie subwencjonuje, ale równocześnie rozciąga nad niemi opiekę i kontrolę, zmierzającą do racjonalizacji kosztów administracyjnych oraz poprawy jakości opieki. Poza tem przewidziana jest budowa dalszych sierocińców, już po uruchomieniu wyżej wspomnianego.
Opieka nad sierotami od 14 roku życia, t. zn. Po ukończeniu szkoły powszechnej, ma być zorganizowana przez utworzenie instytucji wojewódzkiej, dla której Magistrat uchwalił w swoim czasie znaczniejszą subwencję.
Prócz tego w ostatnich zwłaszcza latach udzielała gmina poza opieką ustawową pomocy w naturze i stałych zapomogach ubogim i bezrobotnym, łożyła również na dożywianie dzieci w szkołach publicznych.
Akcję budowy urządzeń użyteczności publicznej przerwała wielka wojna, w wielu wypadkach niszcząc to, co już było dokonane. i tak wielką szkodę poniosło miasto przez zniszczenie gazowni miejskiej, która zaliczała się do pierwszorzędnych urządzeń komunalnych w dawnym zaborze austrjackim. Bardzo poważnych uszkodzeń doznały rurociągi uliczne, prawdziwemu zaś spustoszeniu uległy słupy i latarnie uliczne. W pierwszych latach niepodległości odbudowano gruntownie Gazownię i urządzenia oświetleniewe oraz dokonano remontu urządzeń zniszczonych przez wojnę. W związku z naprawą rurociągów ulicznych przełożono ogółem około 4.000 mb. rurociągu, wymieniając rury o małej średnicy na szersze, celem uzyskania wydatniejszego zasilenia danego obszaru gazem. W stosunku do 1914 r. długość rurociągu wzrosła o 560 mb. Ilość czynnych na ulicach miasta latarń gazowych, wynosząca jeszcze w roku 1921 — 61, doszła dziś do cyfry 700. Co do produkcji gazu. To wynosiła ona w roku 1919 — 711.464 m3, zaś w r. 1927/28-1.275.313 m3. Konsumpcja prywatna wzrosła z 359.560 w roku 1919, do 666.362 m3, w roku 1927/28, a ilość konsumentów z 1.460 do 1.874.
W roku 1909 zbudowano nowoczesną Rzeźnię miejską z chłodnią, fabryką lodu sztucznego, stajniami spędowi własną centralą elektryczną, oraz należytą kanalizacją z mechanicznym osadnikiem. W lipcu 1917 r- cofające się wojska nieprzyjacielskie rzeźnię zniszczyły, pozostawiając mury i uszkodzone maszyny. W r. 1922 Zarząd miasta rzeźnię odbudował oraz wyposażył w urządzenia przedwojenne.
Tabor Miejskiej Straży Pożarnej składał się w roku1919 z dwóch sikawek 4-ro kołowych ręcznych, 8 beczkowozów, 4 par koni, a obsługę stanowiło ośmiu strażaków wraz z komendantem. Od roku 1924 datuje się systematyczny rozwój Straży Pożarnej, którą wyposażono w rekwizyta odpowiadające wszelkim wymaganiom techniki pożarniczej. Personel zwiększył się w roku 1928 do 32 ludzi, oprócz komendanta Straży. Tabor koni powiększył się do 16 par, zakupiono 20 metrową drabinę pożarniczą i uzupełniono park beczkowozów do 12 sztuk, w roku 1928 zakupiono 4 sikawki samochodowe. Poza tem rozpoczęto budowę nowych koszar Straży Pożarnej, urządzonych według ostatnich wymagań technicznych.
Kościół ormiański
Jedną z najdonioślejszych kwestyj była dla miasta Stanisławowa sprawa rozbudowy; w okresie wojny nietylko że ruch budowlany zupełnie zamarł, lecz również zniszczono wiele istniejących budowli, wreszcie z powodu braku remontu bardzo dużo domów uległo zniszczeniu. Głód mieszkaniowy zwiększył jeszcze bardziej napływ nowych mieszkańców z okolicznych zrujnowanych miasteczek i wsi. Poza tem okazała się konieczność pomieszczenia m utworzonego (w roku 1922) Urzędu Wojewódzkiego i innych władz wojewódzkich, a także rodzin przybyłych urzędników.
Zarząd miasta musiał więc prowadzić na wielką skalę walkę z bezdomnością, z której jednak na ogół wyszedł zwycięsko. W roku 1927 wybudował Magistrat 2 piętrowy gmach o 40 izbach na pomieszczenie urzędników państwowych, w tymże roku oddano do użytku publicznego 4 gmachy mieszkalne o blisko 100 mieszkaniach. W roku 1928 wykończono budowę 13- tu domków oraz 2- ch kamienic, a ponadto wybudowano baraki dla tymczasowego pomieszczenia bezdomnych. Dzięki inicjatywie prywatnej wybudowano w ostatnich latach, kilka wielopiętrowych gmachów urządzonych z komfortem, a mianowicie: gmach Polskiego Związku Kolejowców i Zawodowego Związku Kolejarzy, gmach Powiatowej Kasy Chorych, Sanatorjum D-ra Gutta, Gimnazjum żeńskie SS. Urszulanek, gmach Dyrekcji Robót Publicznych, wreszcie budynki wzniesione przez spółdzielnię urzędniczą „Własny Dom". Ogółem wybudowano w latach 1919 — 1928 domów prywatnych 699 o 2.882 izbach mieszkalnych, a w toku budowy znajduje się 70 budynków o 518 izbach mieszkalnych. Należy nadmienić, iż plany rozbudowy i regulacji miasta, znajdują się już od roku ku w opracowaniu.
Od roku 1921 zaczyna się wybitny rozwój Stanisławowa na polu gospodarczym. Przy pomocy gminy uruchomiono zamarłą wskutek dewaluacji Miejską Kasą Oszczędności, która przy doskonałej administracji posiada obecnie według bilansu za rok 1928, wkłady oszczędnościowe w sumie zł. 3.680.072,62 i portfel wekslowy na sumę 3.611.403 zł. 69 gr.. ponadto jest właścicielką wspaniałego gmachu. Odżyły spółdzielnie kredytowe, z których najważniejsza „Bank Ziemi Stanisławowskiej". Prócz tej spółdzielni istnieje jeszcze 10 innych stowarzyszeń spółdzielczych kredytowych i oddział Banku Polskiego.
Domy miejskie przy ul. Gołuchowskiego
Stanisławów ma rozwinięty przemysł naftowy, reprezentowany przez 3 duże rafinerje, następnie odlewnie żelaza i fabryki narzędzi rolniczych, przemysł garbarski, obejmu jący jedną ogromną nowoczesną fabrykę skór i 6 mniejszych, l duży i 3 mniejsze młyny, dużą fabrykę waty i watoliny, 4 cegielnie, fabrykę kafli, fabrykę drożdży i spirytusu, fabrykę czekolady i kilkadziesiąt mniejszych warsztatów przemysłowych. W dziale drzewnym posiada miasto 4 tartaki i 4 fabryki stolarskie. Niezależnie od tych przedsię- biorstw, mieszczą się w Stanisławowie ogromne warsztaty kolejowe dla naprawy lokomotyw i wagonów.
Handel drzewny podniósł się w tym czasie bardzo silnie z powodu wzmożonego eksportu do Niemiec, a handel ziemiopłodami wskutek eksportu na Śląsk.
Celem powiększenia dochodów gminy kładzie Zarząd miasta szczególną wagę na uprzemysłowienie, do czego zdąza drogą popierania rękodzielnictwa i przemysłu.
Wyrazem silnie rozwiniętego życia miasta, prawie obumarłego w czasach Wielkiej Wojny, są liczne towarzystwa i instytucje kulturalne, gospodarcze, zawodowe, sportowe itd„ oraz prasa, którą reprezentuje pięć wychodzących tu tygodników i miesięczników, 8 księgarń, wypożyczalnie książek, znajdujące się przy wszystkich znaczniejszych towarzystwach kulturalnych, wreszcie silnie pulsujące życie sportowe i połączone z tem wychowanie fizyczne młodzieży. Wybitną działalność wykazuje Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Pracą oświatową, tak w mieście, jako też w całej okolicy, zajmuje się zasłużone Towarzystwo Szkoły Ludowej.
Pod względem szkolnictwa miasto zajęło wśród miast małopolskich przodujące stanowisko, liczy bowiem 14 szkół powszechnych w budynkach miejskich, 4 gimnazja publiczne, 4 gimnazja prywatne, grecko-katolickie seminarjum duchowne, 2 seminarja nauczycielskie publiczne, 2 seminarja prywatne, szkołę handlową, 2 szkoły zawodowe, poza tem cały szereg szkół zawodowych dokształcających. Miasto posiada poważną bibijotekę im. Smagłowskiego, składającą się z około 8.000 tomów, w czem bardzo dużo unikatów. Obecnie organizuje magistrat Muzeum Pokuckie, mające być połączone z wyżej wymienioną bibijoteką, by z instytucyj tych stworzyć ośrodek kulturalny, mający promieniować, jak przed dwustu laty, na całe Pokucie.
W mieście pracują obecnie trzy teatry częściowo zawodowe, a częściowo amatorskie, wystawiając sztuki popularne i klasyczne. Poza tem pracuje cały szereg teatrów amatorskich w Towarzystwach i na przedmieściach. Bardzo pomyślnie rozwijają się również Towarzystwa muzyczne, a przoduje im jedno z najstarszych Towarzystw muzycznych w Małopolsce — Towarzystwo im. Moniuszki, prowadzące konserwatorjum muzyczne; należy wspomnieć, iż powyższe Towarzystwo odbudowuje przy pomocy gminy gmach teatralny, który pod względem artystycznym będzie stanowił prawdziwą ozdobę miasta.
Równocześnie Polskie Towarzystwo Sokół odbudowuje w śródmieściu wspaniały gmach, w którym znajdzie się miejsce dla krzewienia wszelkiego rodzaju ćwiczeń cielesnych i wychowania fizycznego.
Ze znaczniejszych budynków, mogących być ozdobą każdego miasta, wymienić należy poza wyżej wspomnianymi, następujące gmachy: Dyrekcję kolejową, Magistrat, szkołę przy ul. Matejki, Sąd okręgowy. Pocztę, Kasę Oszczędności. Bank Hipoteczny, Bank Polski, wreszcie hotele: „Warszawa’, i „Union".
Wartość nieruchomego majątku gminy wynosi obecnie około 18.000.000 zł., a z tego przypada około 2½ miljona złotych na wartość majątku, nabytego w ostatnich latach. Długi m. Stanisławowa w r. 1919 wynosiły 13.327.738 K. 61 hL natomiast w roku 1928 wynosiły one 1.979.738 zł. 45 gr. Budżet zwyczajny i nadzwyczajny w ogólnej sumie w roku 1924 wynosił 1.225.903 złotych zaś w roku 1928/29 wynosił
8.485.890 zł.
Oprócz inwestycyj wyżej wymienionych znajdują się w wykonaniu następujące roboty: dokończenie budowy elektrowni miejskiej, i nowej targowicy miejskiej, rozbudowa sieci kanalizacyjnej, oraz studja nad wybudowaniem wodociągów miejskich.
Gmina przystąpiła w roku 1928 do budowy elektrowni miejskiej o mocy 1725 MK. Projekt elektrowni uwzględnia wszelkie najnowsze wymagania techniczne. Uruchomienie elektrowni umożliwi zorganizowanie Zakładu dezynfekcyjnego.
Rozpoczęto również budowę nowej targowicy o obszarze
60.000 m2; poza tem projektuje się budowę nowej, na europejski sposób zakrojonej, wielkiej hali targowej w samem centrum miasta.
Stan przedwojenny kanalizacji miasta Stanisławowa obejmował tylko część miasta a odprowadzanie wód zużytych poza miasto odbywało się rowami otwartymi lub młynówkami. Wobec tego stanu rzeczy postanowił Zarząd miasta przeprowadzić kanalizację całego miasta. W latach 1924 — 1928 wykonano pojedyncze odcinki projektowanych kolektorów i część nowej sieci miejskiej o łącznej długości około 9 km.
Budowę wodociągów rozpoczęta gmina miasta Stanisławowa jeszcze w roku 1914, lecz przerwały ją wypadki wojenne. Urzeczywistnienie projektów wodociągowych rozbijało się po odzyskaniu niepodległości o brak funduszów. Kiedy obecnie Magistrat rozwiązał już problem elektryfikacji miasta i budowa elektrowni znajduje się już na ukończeniu, sprawa budowy wodociągów wysuwa się jako jedno z głównych zamierzeń Magistratu. Projekt założenia wo- dociągu, opracowany i zatwierdzony przed wojną, podlega uzupełnieniu, uwzględniającemu przedmieścia i nabytki terytorialne, których projekt przedwojenny nie obejmował.
Miasto przygotowuje obecnie sprawę utworzenia zakładu czyszczenia miasta, który wkrótce ma być uruchomiony.
Równocześnie rozpoczęto pertraktacje z konsorcjum zagranicznem w sprawie wybudowania Zakładu spalania śmieci.
Na polu zagadnienia zdrowia publicznego przewidziane jest w roku bieżącym utworzenie miejskiego ośrodka zdrowia, który obejmować będzie przychodnie: przeciwgruźliczą, przeciwweneryczną, stację opieki nad dzieckiem, poradnię dla matek i pogotowie ratunkowe.
Przewidziana jest w budżecie na okres 1929/30 budowa stacji dla umysłowo chorych.
W toku są rokowania o budowę stadjonu sportowego, co jednak napotyka na trudności natury finansowej (potrzebny kredyt 250.000 zł.).
Z inwestycyj budowlanych przewidziana jest w bieżącym okresie budżetowym przebudowa ratusza, dokończenie koszar dla Straży Pożarnej, budowa budynku administracyjnego na pomieszczenie miejskiego Urzędu Zdrowia i ośrodka zdrowia, budowa nowego budynku szkolnego dla dzielnicy Knihinin — Kolonja oraz ewentualnie przebudowa dawnego domu dla starców i kalek, bądź na cele opieki społecznej bądź też na cele szkolne.
W najbliższych latach musi być również pozytywnie rozwiązaną sprawa budowy gmachu administracyjnego na pomieszczenie biur Magistratu, wobec konieczności odstąpienia Urzędowi Wojewódzkiemu całego budynku a niemożebności dalszego pozostawiania biur miejskich w dotychczasowem pomieszczeniu przy stałym a silnym wzroście agend miejskich.
W roku bieżącym przewidziane są w budżecie roboty próbne nad konserwacją dróg w mieście, a mianowicie ma być przeprowadzone utrwalenie wierzchniej warstwy makadamu przez asfaltowanie powierzchniowe i wgłębne.
Dla dostarczenia taniego gazu dla ludności i przemysłu miasto prowadzi od roku pertraktacje o sprowadzenie do miasta gazu ziemnego. o ile pertraktacje te nie dadzą rezultatu. Magistrat będzie musiał przystąpić do przebudowy istniejącej gazowni.
Ze względu na rozbudowę miasta a w szczególności jego krańców staje się aktualną kwestja tanich środków komunikacyjnych. Toczą się więc obecnie pertraktacje z konsorcjum prywatnem o zaprowadzenie stałych linij autobusowych. o ile pertraktacje te nie doprowadzą do rozwiązania problemu zgodnie z interesami ludności i z korzyścią gminy, będzie musiał Magistrat przystąpić do uruchomienia własnego ruchu autobusowego; dla ujednostajnienia i uregulowania zamiejskiego ruchu autobusowego preliminuje się w nowym budżecie pewną sumę na budowę miejskiego dworca autobusowego.
Burmistrzem miasta jest p. Wacław Chowaniec.
Ostatnie...