Maurycy Gosławski - poeta powstaniec

Nie znałam Maurycego Gosławskiego za życia jego, ale widziałam go po śmierci podczas pogrzebu w Stanisławowie, a widziałam tak dobrze, iż mi się zdaje, że go widzę dziś jeszcze patrzącego na nas oczami duszy swojej. Był oblicza miłego, twarzy ściągłej, włosów ciemno-lnianych, oczy miał niebieskie, w powstaniu nosił wąsy a w więzieniu zapuścił brodę. Skromna, zwykle czarna czamarka, była jego ulubionym ubiorem; lecz rodacy ubrali go po śmierci w mundur narodowy ułański, i w nim śród napływu bardzo licznego obywatelstwa miejscowego i okolicznego, z wielkiem pochowali współczuciem. -

Nie posiadam żadnych piśmiennych szczegółów dotyczących żywota ś. p. Maurycego Gosławskiego; to wiem tylko, iż lat temu prawie już 25 , jak umarł na tyfus w więzieniu austryackiem w Stanisławowie, do którego zanim się dostał, bawił w domu naszym kilka miesięcy. Ja byłem wtedy młody, szczęśliwy i kontent z jego towarzystwa; bo był to człowiek nadzwyczajnie miły, wesoły, dowcipny, a przytem kochający się wiecznie, jak wszyscy poeci. To wszystko łacno do mnie przystało. Jeździliśmy, polowaliśmy, bawiliśmy się, jednem słowem: hulaliśmy po całych dniach i nocach. 0 rzeczach poważniejszych nie było czasu myśleć, chyba że poeta wpadł w zapał i zaimprowizował fantazyę jaką; a zresztą, któż się spodziewał, że los, los jak widzę, szczęściu zawistny, tak niespodzianie i tak prędko miał nas pozbawić najserdeczniejszego przyjaciela. Nie było starań, których bym nie użył, żeby go odwiedzać w więzieniu, ale te wszystkie ten tylko sprowadziły skutek, żem wpadł w podejrzenie o jakieś z więźniem knowania, i z tego powodu kilka razy przesłuchiwany byłem; aż nareszcie śmierć Gosławskiego położyła koniec jeżeli nie dla wszystkich jego przyjaciół, to przynajmniej własnym jego najdotkliwszym prześladowaniom. Słyszałem z ust jego lub czytałem w drukach i rękopisach wszystkie poezye jego, a Odstępcę inaczej Renegata posiadam w oryginale czyli w własnoręcznym odpisie autora, ale tej jedynej po nim pamiątki za nic w świecie z rąk moich nie dam. Co do charakteru Gosławskiego, był to człowiek gotów na wszelkie ofiary i poświęcenia; - czyj przyjaciel, to już przyjaciel bez granic; - mnie był bardzo pokochał i wiele doznałem dowodów jego przyjaźni, których wtedy ani czuć ani ocenić jeszcze nie umiałem; za to też dzisiaj na każde o nim wspomnienie łzę uronię i mówię sobie w myśli: o Czemuż dziś nie ma przyjaciela mojego?

Znałem Maurycego Gosławskiego i  przeżyłem z  nim wiele chwil ważnych. Znałem go w Warszawie, kiedy drukował i spalił swoje poema opisowe: Podole; - znałem go podczas powstania, kiedy składał: Mazury Obozowe; - i znałem go w Galicyi kończącego: "Renegata" i piszącego; Banko. Był to człowiek niezwyczajnego charakteru; słodki i kwaśny w pożyciu, tak że kobiety żartując nazywały go raz: karmelkiem, a drugi raz: kwaśnym jak ocet. Ja bym porównał go do dnia, w którym burza walczy z pogodą. Widzisz niebo czyste, jasne, niebieskie, w tem zesunęły się chmury, zaczernił się widnokrąg, tłuką się wzajem ciemno-barwne chmury, szumią wichry, bije grad, leją wody, błyskawice ze grzmotem przeszywają powietrze, padł piorun jeden, drugi i dziesiąty, jeden straszliwszy od drugiego, i oto uciszyło się znowu, pogoda w górze, pogoda na dole i po bokach, słońce świeci tak czysto, jak gdyby żadną chmurką od roku zacienione nie było; lubo, miło, cicho do koła; - oto jest życie, oto są poezye Gosławskiego. Rozkochany w swem rodzimem Podolu, o nim pisał i marzył ciągle. - Seweryn Goszczyński, uderzony tym rozmiłowaniem się poety: - " Gosławski, powiada, zamierzył sobie opiewać swą rodzinną ziemię: Podole - zostać poetą narodowym podolskim. - Nie mamy nic przeciwko podobnym chęciom; bo jeżeli poecie wolno obrać za przedmiot swoich natchnień jedną osobą, równie wolno wybrać z całej ziemi jedną okolicę, ale potrzeba zachować najgłówniejszy , wyraźnie dziś uznany warunek poezyi - prawdę, a Gosławski wpadł na drogę owych francuzkich romansistów idealizujących nad zakres człowieczeństwa swoje bohatery. -" Ale Goszczyński, kiedy to pisał, nie znał jeszcze ani Renegata, ani Banko - on sądził Gosławskiego z jego Podola, z Tęsknoty, z ułamku Powieści Kordesza, a Gosławski należał do rzędu poetów, którzy z wiekiem nie cofają się, lecz postępując naprzód , zostawiają po sobie żal, iż skończyli zawcześnie. Skończył zawcześnie Maurycy Gosławski, skończył w więzieniu, obciążony kajdanami, śród szczęku żelaza wrogów Ojczyzny, ale pamięć jak prace i zasługi jego pozostaną między nami na wieki.

Jeszcze w miesiącu Maju b. r. otrzymałem był za pośrednictwem p. kapitana G. wezwanie, względnie zajęcia się wyszukaniem szczegółów i dat odnoszących się do życiorysu ś. p. Maurycego Gosławskiego - jak niemniej prac jego literackich dotąd drukiem nie ogłoszonych, a które zestawione razem, mogłyby obznajomić współziomków z krótkim ale chwalebnym żywotem tego wieszcza - żołnierza.

Składam naprzód podziękę za tak dla mnie zaszczytne wezwanie, które może tylko dla tego, w części przynajmniej wykonać byłem w stanie, iż ś. p. Gosławski przebywając czasami w domach tak moim, jak rodziny mojej i przyjaciół moich, pozostawił między nami pamięć po sobie chwalebną i serdeczną - a tym sposobem ułatwił mi możliwość ściągnięcia szczegółów pożądanych. Gdy wszakże w kilku domach czynić musiałem odnośne poszukiwania listowne, to więc sprawiło, że aż do dziś dnia ociągałem się z przedłożeniem ich rezultatu, a który jest następujący :

J. Ch.