Listy Agatona Gillera ze Stanisławowa

Nieprędko po Waszym wyjeździe wyruszyłem z Szwajcarii, nieprędko bowiem pozbyłem się puchlizny. Dręczyła mnie długo i pomimo, że mi codzień nogi bandażem owijała poczciwa Radomińska z nóg mi zniknąć nie chciała. Napisałem do Dra. Tymowskiego, ażeby inne dolegliwości mego organizmu pominął, a całą usilność swoją zwrócił do pozbawienia mnie puchlizny i jeżeli istnieją jakie skuteczne przeciw niej środki, ażeby takowe do mnie zastosował. Przysłał mi z Schinznach ² dwie recepty, przyjechać sam nie mógł, bo był chory na [ka.b…..]. Druga z tych recept okazała się skuteczną. Lekarstwa według niej zrobione wyżyłem tylko w połowie. Nastąpiły żółciowe womity i one wreszcie sprawiły, że puchlizna nagle zniknęła, zostały po niej tylko małe ślady. Z Rapperswylu wyjechałem 30 Sierpnia. Jechałem wolno, ażeby się nie znużyć i nie narazić na nową puchliznę. W Monachium dzień zabawiłem w towarzystwie Rużyckiego de Rozenwertha ³, w Wiedniu także dzień w towarzystwie Ludwika Wolskiego ⁴ i jego przyjemnej żony. W Krakowie byłem tydzień. Napisałem do dzienników, aby nie donosiły o mojem przybyciu do Galicji i prosiłem znajomych, aby unikali i nie dopuszczali do owacyi, które chciano mi urządzić i w Krakowie i we Lwowie. Nie było więc owacyi, - na dworcu jednak kolei żelaznej w Krakowie i we Lwowie zebrało się kilkadziesiąt osób dla powitania mnie i uściśnienia mi ręki. Dzienniki nie mogły wytrzymać w milczeniu i doniosły o mojem przybyciu, co znowu dało powód nikczemnemu dziennikowi "Nowoj Prołom" wychodzącemu we Lwowie do wydrukowania artykułu denuncyacyjnego, w którym podnosi przyjazd mój do znaczenia faktu politycznego i nazywa mnie wielkim autorytetem dla wpływowej obecnie polskiej arystokracji.(sic!). Inni tegoż rodzaju ludzie, jak redaktorowie wspomnianego dziennika, poruszyli się jak szerszenie w gnieździe na samą wiadomość o moim przyjeździe i dla tego radził mi namiestnik we Lwowie, gdy byłem u niego na audjencyi, ażebym przyśpieszył mój wyjazd do Stanisławowa. W Krakowie niezdążyłem być u wszystkich znajomych i przyjaciół toż samo i we Lwowie, chociaż od rana do wieczora jeździłem przez dni ośm, w każdym z tych miast, od jednego do drugiego. W Krakowie towarzyszył mi Ludomir Szpadkowski ⁵, który wyrósł na tęgiego chłopaka. Malarz z niego utalentowany, zwłaszcza portrecista. Powinienby dla dalszego wykształcenia pojechać za granicę. W Krakowie był u mnie Saturnina Łopacińskiego ojciec i wielce uradowany z zamierzonego związku Jadwisi z swoim synem, prosił mnie, ażebym starał się o posadę inżyniera dla Saturnina w Galicyi. Przyrzekłem i wkrótce rozpocznę starania. Brak czasu niepozwolił mi odwiedzić Łopacińskiej, matki Saturnina. W Krakowie mieszkałem u poczciwego Litwina Franciszka Woelbeka, we Lwowie u czcigodnych braci Żu1ińskich ⁶, moich przyjaciół. Wszędzie doznałem serdecznego przyjęcia, otrzymałem też wiele listów powitalnych, - ogół zaś ludności zachował dla mnie życzliwe a sympatyczne usposobienie. Tyle dowodów życzliwości i miłości ludzkiej, ile ich otrzymałem, rozrzewniło mnie głęboko. Dobrzański ⁷ proponował mi ponowne wstąpienie do redakcyi "Gazety Narodowej". Pod względem materyalnym położenie moje znacznie by się poprawiło, bo brałbym pensyi 2577 franków rocznie, ale wątpię, czy władza austryacka pozwoliłaby mi obecnie zająć to stanowisko. Może później - tolerowałaby; teraz jednak ani w redakcyi ani we Lwowie, bawićby mi dłużej nie zezwoliła, chociaż przyjęcie mnie przez namiestnika Filip a Zaleskiego, przez zastępcę namiestnika p. L b1a i przez dyrektora policyi Krzaczkowskiego, było nader uprzejme. Do Stanisławowa przybyłem dnia 18 Września. Koperniccy są mi bardzo radzi, chcieliby, abym został z nimi na zawsze, ale to niepodobna, nie mogę być dla nich ciężarem. Co z sobą potem zrobię? Niewiem jeszcze. Tu się zajmę pracą naukową i literacką, - później, może się sprawy tak ułożą, że będę mógł przez kilka miesięcy tutaj a przez kilka w Rapperswylu bawić. Z Rapperswylem nie zerwałem. Zostawiłem tam część moich rzeczy i bibliotekę. Plater prosił mnie, abym na zawsze nie opuszczał Rapperswylu i powracał. Przyrzekłem, jeżeli obmyśli dla mnie odpowiednie utrzymanie. Dotąd grosza od niego nie wziąłem, chociaż przez lat wiele pracowałem dla Muzeum i kilka dzieł pod jego firmą wydałem. Prócz tego wiele pieniędzy własnych wydałem na interesa Muzeum. Dalej tak być nie może, - bo i poświęcenie ma swój kres, zwłaszcza dla mnie biednego, bez majątku, musiała wziąć kres praca niewynagradzana. Plater przyrzekł obmyśleć dla mnie środki utrzymania, byłem wrócił. Koperniccy nie dopisują się, bo obecnie północ, wszyscy śpią, - ja sam tylko czuwam, pisząc do Was ten list. -Grenia podstarzała się znacznie lecz siwych włosów niema, Franciszek już także staro zaczyna wyglądać, trapi go astma. Władzio wyrósł cokolwiek, lecz jest zawsze bardzo niski. Pracuje w warsztatach kolei żelaznej. Umysłowo rozwinął się dość znacznie, - serce ma bardzo dobre i szlachetne. Jania ładna chociaż nie piękna, panna już dorosła. Wesoła szczebiotka, dobra i poczciwa dziewczynka. Fotografia Twoja Jadwisiu zachwyciła ją, nie może cię nachwalić, że taka piękna jesteś. Miałaś do niej pisać jeszcze z Rapperswylu, a nie pisałaś. Dla czegoście do mnie nie pisali? Nie trzeba było czekać na list odemnie, wszakżeście wiedzieli, że przez ten miesiąc będę w podróży. - Donieś mi Jadwisiu o dalszym, korespondencyjnym stosunku z Łopacińskim. Jakie macie zamiary i postanowienia? Pozdrów odemnie panią i pannę Parczewską. Donieście mi o Zosi i Marysi, ściskam je i całuję, najserdeczniej obie. Pozdrawiam Palemonę i Wandę, - niech do mnie napiszą. Oczekuję na listy z Kalisza i z Opatówka z niecierpliwością. Szczególniej chciałbym wiedzieć jak się ma Jadwisia, czy wracają kolory i apetyt i jak się mają Twoje oczy Stefanie? Okulary weź za poradą lekarza. Pamiętaj nigdy szkieł bez lekarza nie kupować. Ja już tutaj zachorowałem na womity żółciowe, szczęściem nie długo trwały i nie wywołały takiego jak dawniej osłabienia. Napisz też czasem Jadwisiu do Radomińskiej i Ruchowej. Radomińska, gdy wyjechałaś płakała za Tobą, jak gdybyś była jej córką. Przez rok przyzwyczaiła się do Ciebie. Gdy wyjeżdżałem i ona, i on płakał. Biechońska miała dopiero w Październiku wrócić, Biechoński musiał jeszcze we Wrześniu na jej spotkanie wyjechać. Mają się wynieść z Rapperswylu, lecz wątpię, czy to uczynią w tym roku. Dla Muzeum byłoby lepiej, ażeby się wynieśli, bo przekonałem się w Krakowie i we Lwowie, że Biechoński, a nikt inny był źródłem tylu plotek i fałszywych wiadomości o Platerze i Muzeum. Czarna to niewdzięczność i wielka, a szkodliwa nierozwaga, - szkodzić i tamować fałszywymi domysłami i przywidzeniami rozwój tak koniecznej i pożytecznej jak Rapperswyl instytucyi i jest co najmniej, rzeczą nie polską ⁹. Ściskam Was i całuję z głębi duszy i najserdeczniej pozdrawiam moi najdrożsi Stefanie i Jadwisiu. Wasz B. Su. Adres do mnie: F. Kopernicki Dyrektor Kasy Oszczędności Stanisławów w Galicyi Dla wręczenia B. Sulicie. Bawi tu Dr  Galusiński ¹⁰ - brat nauczyciela w Opatówku, Twój Stefanie uczeń, doktorem został w Uniwersytecie Jagiellońskim. Tu mieszka stale jako lekarz.

Piszę do Was wszystkich razem, bo Was wszystkich jednakowo kocham. Ostatni Wasz list z daty 5 Stycznia odesłano mi do Lwowa, do którego pojechałem zawiadomiony przez depeszę telegraficzną o niebezpiecznej chorobie Dra Tadeusza Żulińskiego, serdecznego mego przyjaciela. Dziesięć dni żył przy mnie ¹¹. Ostatnie słowa przed zgonem do mnie powiedział, wznosząc toast na cześć moją, - poczem zaczął konać. Wielki to był człowiek jako uczony i Polak, wielki charakter, cichy, czysty, skromny i pełen poświęcenia. Cnoty jego i bezinteresowność oraz zasługi znalazły powszechne uznanie. Lwów chował go swoim kosztem. - 50.000 ludzi było na pogrzebie. Chowano go jakby wodza i króla. To uznanie cnoty i patryotyzmu świadczy o zdrowiu moralnem w narodzie naszym. - Ponieważ czyny takich ludzi to skarb i sława narodu, więc pisałem o nich do kilku dzienników. Dwa dzienniki wydały w osobnych broszurach napisane przeze mnie biografie Żulińskiego ¹². We Lwowie bawiłem sześć tygodni - przyczem doświadczyłem po raz setny niegościnności policji austryackiej, wielce zawsze skłonnej do robienia szykan. Po powrocie do Stanisławowa cierpiałem przez czas pewien na reumatyzm, - później na zapalenie lewego oka. Zapalenie to powstało w skutek długiego czytania i pisania, bo w tym właśnie czasie ukończyłem studjum o pracach i zasługach Duchińskiego 3. Wyszło ono w książce obejmującej 20 arkuszy druku. W domu wszyscy nieźle się mają. Franciszek cierpi na astmę, ale jest to choroba ciągła, która mu nieprzeszkadza pracować. Grenia jest zdrowa, Janina także. Niema ich w domu, poszły do kościoła, Franciszek zaś jest w biurze. Nie chcę czekać na ich powrót i list ten wyślę bez ich dopisków. Kiedy indziej napiszą do Was. Obecnie Grenia, Franciszek i Jania pozdrawiają i całują Ciebie Stefanie wraz z Jadwigą, Zosią i Marynią. Dla Władzia robota ślusarska, którą dobrze wykonywał była za ciężką. Pracując jako rzemieślnik nie doszedłby nigdy do lepszego bytu. Wskutek tego przedstawiłem Franciszkowi i Greni potrzebę wynalezienia dla Władka innego sposobu życia. Obecnie więc uczy się Władzio sztuki telegrafowania w Kołomyi ¹⁴, na stacji kolei żelaznej, której naczelnik inżynier Lonszan, mój dobry przyjaciel, ma nad nim opiekę. - Wystarałem się dla niego o protekcję i gdy Władzio jako telegrafista złoży egzamin, co prędko nastąpi, - dostanie miejsce z pensją, jak sądzę dość znaczną, bo 600 reńskich ¹⁵ rocznie. O Saturninie, to jest o przeniesieniu go do Galicji mówiłem będąc we Lwowie. Czas jednak do starania wtedy się otworzy, gdy w Radzie Państwa w Wiedniu przejdzie uchwała o regulacji rzek galicyjskich. Tymczasem niechaj się pobiorą, Saturnin i Jadwiga, i zamieszkają w Zurichu. - Donieście mi, czy już dzień ślubu oznaczony i wszystkie przygotowania poczynione? Saturnin do mnie nie pisał ani razu, więc to tylko wiem o projektowanem małżeństwie Jadwisi, coście mi z Kalisza donieśli. Spodziewam się, że po ślubie, przyjedziesz moja kochana Jadwisiu z mężem, do Stanisławowa. Serdecznie Cię przycisnę do serca z życzeniem, aby Bóg szczęściem Cię obdarzył. Szczęścia Twego pragnę, bo kocham Cię jakbym był Twoim ojcem i wiem, że będziesz szczęśliwą, jeżeli zrozumiesz, że szczęście człowieka zależy od niego samego, to jest od skromnych wymagań, pobłażliwości i przestawaniu na małem. Gdy kochając męża, nie będziesz kapryśną i zbyt wiele wymagającą od niego, wytworzysz warunki szczęśliwego pożycia, - bo zapewnisz sobie jego miłość i sprawisz, że ta miłość nigdy nie osłabnie. Ja, jak wiesz, Raperswylu nie porzuciłem na zawsze. Jako członek Rady Administracyjnej Muzeum, będę miał tam stałą siedzibę, więc będziemy blizko siebie i ja Wam pomagać będę. Lato chciałbym w Galicyi przepędzić, na zimę jednak pośpieszę do Rapperswylu, a później będę z Szwajcaryi często do kraju zaglądał. Gdy będę w Szwąjcaryi, będzie mogła Zosia lub Marylka do mnie przyjechać i do Ciebie. Może i Janie wesołą szczebiotkę spro- ¹⁶

List Twój z 9 Kwietnia odebrałem. Napiszę do Krakowa, do Księdza Wacława, Kapucyna, mojego przyjaciela i on mi doniesie jakie trzeba mieć papiery i jakie załatwić formalności, ażeby uzyskać pozwolenie do zawarcia ślubów małżeńskich. Sądzę, że nie tylko mnie objaśni, ale i ułatwi usunięcie przeszkód, gdyby się jakie znalazły ¹⁷. Zanim odbiorę od niego odpowiedź, donoszę Ci już dzisiaj, że metryki są konieczne i dowody, że się jest członkiem takiej to a takiej parafii. W Krakowie znam kilku jeszcze innych księżych. Jeden z nich ma wpływy w konsystorzu ¹⁸. Zdaje mi się, że usuną wszelkie trudności, zwłaszcza, że kościół św. Piotra, a w nim proboszcz ks. Serwatowski, posiada w rzeczy samej przywilej, o jakim mówisz. Ale, nie zwlekajcie ślubu. Nie podoba mi się to, że Jadwisia jedzie do Radzymina pod Warszawę, zamiast zająć się w domu przygotowaniem do wyprawy. Zresztą zły to zwyczaj zostawiania samych narzeczonych. W tym wieku ani narzeczony, ani narzeczona nie mają potrzebnego doświadczenia, starsi muszą nad nimi czuwać. Uwaga Ta nie wypłynęła z nieufności do Jadwisi, ale z dokładnej znajomości natury człowieka. Że cokolwiek do siebie potęsknią będąc z daleka, nic to nie szkodzi, więcej się za to będą kochać po ślubie. Idzie mi bardzo o to, aby ślub mógł się odbyć jak najprędzej. Jeżeli Jadwisia kocha Kazimierza ¹⁹, to po co zwlekać? Obawiam się wszelkiej zwłoki, zwłaszcza po dwukrotnem zerwaniu zamierzonych związków ²⁰. Oznaczcie dzień ślubu na Lipiec. Jest to czas wakacyi, będziesz mógł za paszportem wyjechać, a przez Maj i Czerwiec jest czasu dosyć do porobienia potrzebnych przygotowań ²¹. Już po napisaniu tych słów przyniósł mi listonosz list od Kazimierza. Pisze mi pomiędzy innemi, że metryki krakowskie są już znane i niepotrzebnie zwracają uwagę, dobrze więc byłoby, ażeby ślub mógł się odbyć nie w Krakowie. Jeżeli jednak nie będzie można zrobić inaczej, to i w Krakowie może się odbyć. Wskutek jego życzenia, porobię starania tutaj i we Lwowie. Zdaje się mi, że znajdę takich księży, co i tutaj ślub dadzą. - tutaj to znaczy w Wschodniej Galicji. o rezultacie moich starań - doniosę Tobie i Kazimierzowi, obecnie zaś powtarzam moją radę, niechaj Jadwisia nie jedzie do Radzymina, jeżeli zaś pojedzie to na czas bardzo krótki i pod opieką starszej osoby, przede wszystkiem zaś niechaj się zajmie swoją wyprawą. Roboty wiele. Niewychodzi za bogatego, powinna więc wiedzieć, że szczęście jej domowe i zamożność rodziny, jaką będzie miała zależeć będzie w znacznej mierze od jej pracowitości, od jej gospodarności. Chciałbym w niej widzieć nie tylko wzorową Polkę lecz i wzorową gospodynię. Kocham ją bardzo i pragnę widzieć ją nie tylko szczęśliwą, ale i doskonałą we wszystkim. Oby nią była! Wielkanoc spędziliśmy dość ruchliwie. Było wiele gości i myśmy znajomych odwiedzali. Nic się u nas nie zmieniło. Jesteśmy zdrowi, ja i Franciszek 2 o tyle, o ile to jest możebnem przy chronicznych dolegliwościach. Z wiosną pojadę na wieś i mam chęć odwiedzić piękne okolice Prutu ²³ i Czarnohorę ²⁴. Jadwisię i Zosię i Marysię serdecznie ściskam i pozdrawiam. Palemonę i Wandzię pozdrawiam także. Agrypina, Franciszek i Jania nieobecni są w domu, gdy to piszę, polecili mi jednak pozdrowić Ciebie i uściskać. Władzio po świętach powrócił już do Kołomyi, gdzie się uczy telegrafowania. Ściskam Cię i całuję i pozdrawiam z głębi duszy

Pisałem do Ciebie przed Zielonemi Świętami. Chciałem, ażebyś ten list odebrał na kilka dni przed ślubem i dla tego wyraziłem w nim moje i Kopernickich życzenia dla nowożeńców. Od dnia, w którym się ślub Twój z panią Anną miał odbyć, upłynęło już dni ośm, a dotąd nie otrzymałem zawiadomienia, czy ślub się odbył, jak zamierzaliście w pierwszy dzień Zielonych Świąt ²⁶? Donieśże mi o tern, czekam na Twój list niecierpliwie. Toż samo czekają i Koperniccy. Jeżeli nie masz czasu, donieś chociaż kilku słowami, albo niechaj Cię wyręczy która z Twoich dzieweczek lub Anna. Niezapomnij też donieść o dniu Waszego wyjazdu w podróż weselną do nas. Grenia, jako dobra gospodyni, przygotowała już na Wasze przyjęcie kilkanaście par kurcząt. Sałata jej zaczęła się już w główki zwijać, będziecie więc mogli jeść ją z kurczętami. Prosi, ażebym ją na kilka dni uprzedził o Waszym przyjeździe, bo musi placki upiec - także na Wasze przyjęcie. Jania chorowała na febrę i blednicę ²⁷. Ma się już lepiej, ale wygląda mizernie, znać na niej chorobę. Grenia jest zdrową. Franciszek ma się nieźle, - leczy się jednak na astmę. Ja także nieźle się mam w tym czasie. Pozdrawiam najserdeczniej Annę. Ponieważ kochasz ją Stefanie, więc i ja, chociaż jej nieznany, kocham ją także. Również serdecznie pozdrawiam Jadwigę, Kazimierza, Zosię i Marylkę i Palemonę, o której dość dawno mi nie pisałeś. Ściskam Cię i całuję z całej duszy -