Makieta miasta fortecy Piława
„Naród nie mający przeszłości, przestaje
istnieć i staje się bezimienny.”

Najważniejsze fakty z historii Stanisławowa

1437
Historyczne wzmianki i dokumenty z przeszłości wsi w miejscu, której Andrzej Potocki zamierzał budować nowe miasto, znaleźć można w aktach grodzkich i ziemskich z 1437 roku. "Akta grodzkie i ziemskie – Najdawniejsze zapiski sądów halickich z 1435 – 1475". W – wa 1887, s. 27. Obecnie dostępne w Państwowym Archiwum we Lwowie.(obecnie Ukraina)
1650-1662
W miejscu starej wsi Zabłotowo lub Zabłocie położonej 256 m n.p.m., Andrzej Potocki wybudował miasto fortecę – Stanisławów. Otoczył ją wałem ziemnym i palisadami. Nieco później murem , fosą i  dwiema bramami: halicką i tyśmienicką, oraz furtą zwaną ormiańską. Dla gospodarczego ożywienia polskiego miasta, sprowadził Ormian i Żydów.
1662
7 maja – stanisławowska forteca wraz z przysiółkami otrzymała na prawie magdeburskim przywileje lokacyjne (wieloetnicznościowe): między innymi prawo samostanowienia, prawa religijne, prawo na cotygodniowe targi oraz na trzy w roku jarmarki. Odrębne przywileje otrzymali Ormianie i Żydzi.

Zbudowany został rzymsko – katolicki drewniany kościół.


Pierwszym wójtem w Stanisławowie obrano Polaka B. Androszewskiego.

1663
14 sierpnia we Lwowie król Jan Kazimierz nadał miastu prawa magdeburskie de jure, potwierdzając uprzednio przyznane przez A. Potockiego przywileje, oraz zatwierdził herb miasta. Miasto nazwane zostało Stanisławowem na cześć 12-letniego syna Andrzeja Potockiego – Stanisława i jego ojca hetmana Stanisława Rewery Potockiego.
1664
Od początku roku organizowane były cechy różnych rzemiosł: rzeźniczy, szewski, krawiecki i inne.
1666
W mieście zbudowano pierwszy drewniany ratusz. Podziemia ratusza połączono lochami z różnymi strategicznymi punktami miasta. W pomieszczeniach górnej części ratusza mieściły się wówczas organy władzy samorządowej i sąd.
1667
Umiera Hetman Wielki Koronny, starosta halicki, wojewoda krakowski – Stanisław Rewera Potocki, ojciec założyciela miasta Andrzeja Potockiego.
1669
15 kwietnia Andrzej Potocki założył "Kolonię Akademicką" tzw. kolegiaty jezuickie, przy których powstały filie uniwersytetu krakowskiego.

Kościół rzymsko-katolicki otrzymał godność kolegiaty. Kapituła kolegiacka sprawowała opiekę nad szkołą zwaną Kolonią Akademicką.

1672
Od chwili upadku Kamieńca Podolskiego stanisławowska forteca obok halickiej stała się najważniejszym punktem obrony tych ziem Rzeczpospolitej.

W Stanisławowie przebywał Ulrich von Verdum, który w swym "Dzienniku" dokładnie opisał miasto, kościoły, kamienice, ratusz oraz życie codzienne jego mieszkańców.

1672-1703
Przebudowano najstarszą budowlę miasta, drewniany kościół parafialny. Przebudowano w stylu barokowym z elementami renesansu. (architekt: F. Korassini i K. Bene).
1676
Z początkiem września armia turecka Ibrahima Baszy w połączeniu z  Tatarami w pochodzie na Polskę częściowo zniszczyła fortecę. Dzięki zbliżającej się odsieczy Jana lll Sobieskiego pod Żurawnem, nie zdobyła Stanisławowa, bronionego przez Komendanta Jana Kamieńskiego. Po tureckim oblężeniu rozebrano uszkodzony ratusz. Przedmieście wschodnie i południowe zostało doszczętnie spalone.
1677
Warszawski Sejm zwolnił mieszkańców od podatków na rzecz odbudowy zniszczeń, w związku z bohaterską obroną miasta. Uchwała zwała się "Fundacją Ecclesiae Collegiatae Stanislavovie.." Przez lat 12 Stanisławów zwolniony był z podatków oprócz ceł koronnych w celu pozyskania środków na odbudowę miasta ze zniszczeń.

Król Jan III Sobieski zatwierdził przywileje Ormian w Stanisławowie. Otrzymali oni prawo na własny magistrat, czyli samorząd niezależny od  polskiego.

1672-1782
Pod kierownictwem inż. Karola Benoego udoskonalono, odnowiono oraz umocniono nadwerężone po tureckim oblężeniu mury fortyfikacyjne fortecy i gruntownie wyremontowano zamek.
1680
Halicki Sejm Mały nazwał Stanisławów stolicą całego Pokucia. Tego też roku został wybudowany arsenał.
1683
12 września w bitwie z Turkami pod Wiedniem zginął najstarszy syn twórcy miasta Andrzeja Potockiego – Stanisław. Ciało jego z Wiednia przywieziono i uroczyście pochowano w grobowcu kolegiaty stanisławowskiej.
1690
Został wybudowany w pobliżu bramy pałacu Potockich klasztor; oraz drewniany kościół dla sprowadzonych przez Andrzeja Potockiego Zakonników Trójcy Przenajświętszej – Trynitarzów.
1691
We wrześniu zmarł założyciel miasta – Hetman Wielki Koronny Andrzej Potocki , chorąży wielki koronny, wojewoda kijowski, wojewoda krakowski, hetman polny koronny, hetman wielki koronny, starosta halicki, wyszogrodzki, leżajski, śniatyński, kołomyjski, mościcki,. i medycki.

Dziedzicem Stanisławowa został jego drugi młodszy syn Józef – hetman Wielki Koronny, Starosta Halicki.


18 grudnia kanonik stanisławowskiej kolegiaty uroczyście wprowadził ojców Trynitarzy do nowo-wybudowanego klasztoru.

1695
Rozpoczęto po raz trzeci przebudowę miejskiego ratusza na planie krzyżowym, który przetrwał do pożaru miasta w 1868 roku. Na wieży ratusza wstawiono zegar z czterema cyferblatami, a na kopule umieszczono figurę Archanioła Michała, pokonującego szatana w postaci smoka. Zaczęto też brukować ulice. Miasto obwarowano staranniej, mury rozszerzono, a zamek zaopatrzono w zbrojownię.
1702
W mieście przebywał Franciszek Rakoczy (od 1704 książę Siedmiogrodu, a od 1705 Węgier). Przywódca powstania przeciw Habsburgom.
1703
Ukończono budowę w centrum miasta murowanego kościoła parafialnego pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Łaskawej. (kolegiaty). Wcześniej w pobliżu tego miejsca istniał kościół rzymsko-katolicki drewniany.

W tym roku Józef Potocki brał czynny udział w pacyfikacji Powstania Chłopskiego S. Paleja.

1707
Pod miasto podeszli Kozacy i carscy żołnierze. Zajęli przedmieście Stanisławowa (po raz pierwszy!). Po rocznym rabunkowym władaniu, pozostawili miasto okrutnie zniszczone i wyludnione. Moskale wraz z hetmanem Sieniawskim – stronnicy Augusta II – w ten sposób zemścili się na Józefie Potockim, za stronniczość wobec króla Stanisława Leszczyńskiego.
1709
Statystyka: mieszkało 221 rodzin, mieszkańców ok. 1494, 9 szewców, 6 rzeźników, 5 kowali, 3 krawców, 3 stolarzy, 2 tkaczy, 2 kuśnierzy, 2 kotlarzy, szklarz, młynarz, tokarz, piekarz, 2 apteki.
1709-1711
Miasto opanowała epidemia tzw. zarazy morowej (epidemia morowego powietrza).
1712
Moskale Napadli na Stanisławów po raz drugi (po klęsce Karola XII pod Połtawą).
1713-1719
Właściciel miasta Józef Potocki rozpoczął odbudowę stanisławowskiej szkoły tzw. "Kolonii Akademickiej", którą przejęli sprowadzeni do Stanisławowa Jezuici. Oni przyczynili się do rozkwitu oraz rozwoju szkolnictwa i  Oświaty w Stanisławowie.
1720-1729
W tych latach wybudowano klasztor jezuicki, przy którym powstało kolegium jezuickie – pięcioklasowa szkoła – w  miejscu, gdzie stał niegdyś drewniany zamek ojcowski.
1721
Obok kościoła parafialnego wybudowano murowaną dzwonnicę.
1729
Józef Potocki wydał obszerny przywilej a raczej instrukcję, dotyczącą organizacji życia wewnętrznego cechów. Wymienił w nim cechy: puszkarskie, szychlerskie, miecznicze, paśnicze, konwisarskie, siodlarskie, złotnicze i stolarskie.

Odbyła się uroczystość poświęcenia kościoła Jezuickiego i  pierwsza msza św. przed ołtarzem św. Stanisława Kostki. Został oddany do użytku kościół OO Jezuitów. Do części kościoła w 1744 roku dobudowano w stylu barokowym klasztor ,który po kasacji Jezuitów przechodził do  różnych właścicieli.

1730
Miasto nawiedziła straszna epidemia dżumy, która nadeszła z  Turcji. Zmarli grzebani byli w zbiorowych mogiłach, tuż za miastem przy drodze do Tyśmienicy. Kiedy tylko zaraza opuściła miasto syn Józefa, Stanisław Potocki, wzniósł – obok cmentarza, w ogrodzie Ochronki im. Mroczkowskiej – pomnik, statuę Zbawiciela Świata z kulą ziemską w ręku i napisem: "Salvator mundi salva nos", w  podzięce za odwrócenia nieszczęścia.

Około 1730 roku został wybudowany na przedmieściu tyśmienickim drewniany kościół katolicki pod wezwaniem Św. Józefa a w pobliżu stanęła cerkiew drewniana pod wezwaniem Św. Barbary.

1732
Zbudowano w miejsce starego drewnianego – murowany kościół i klasztor Ojców Trynitarzów, . Podczas pożaru w 1868 roku został częściowo spalony, póżniej rozebrany a plac rozplantowano.

Statystyka: wg. sporządzonego spisu ludności , w mieście zarejestrowano 3321 mieszkańców.

1737
Dokonano gruntownej przebudowy i odnowienia kościoła parafialnego – kolegiatę.
1737-1739
Po raz trzeci z kolei na przestrzeni kilkunastu lat, Rosjanie z Kozakami zaatakowali fortecę z bocznej strony Tyśmienicy i  Knichinina. Przyczyną ataku była wojna sukcesyjna o tron między Augustem III, a Leszczyńskim. Miasto oblężenie wytrzymało i pod dowództwem gen. Hondorffa (Hohendorff) zmusiło wroga do odwrotu. W dowód wdzięczności za wszystkie zwycięstwa nad Moskalami , po dwóch latach od odparcia agresora , Potocki własnym kosztem wzniósł na przedmieściu halickim od  północnej strony miasta, na wysokim podnóżu kamienną statuę Bogurodzicy, z kulą armatnią i nad nią napisem SPWS 1739 AD.
1738
14 czerwca mieszkańcy Stanisławowa odczuli dość silne trzęsienie ziemi, ale poważnych szkód nie odnotowano.
1742-1762
Armeński sobór wybudował murowany kościół ormiański w  barokowym stylu w miejscu drewnianego. (dziś prawosławny). –

W 1742 roku została wzniesiona na przedmieściu halickim zaraz za bramą – wychodzącą z miasta – figura św. Jana Nepomucena. Po latach figura Jana Nepomucena była przenoszona dwukrotnie, najpierw przed kościół Jezuitów, potem została umieszczona w zewnętrznej framudze kościoła. Młodzież pieczołowicie dbała i ceniła tę figurę , albowiem św. Jan Nepomucen był patronem studentów.

1744
Zbudowano klasztor OO. Jezuitów – murowany, trzypiętrowy, na  planie prostokąta, pokryty dwuspadowym dachem. W latach dwudziestych pełnił funkcję Państwowego Gimnazjum.
1751
Zmarł dziedzic miasta – Józef Potocki. Pochowany został z wielką okazałością w grobowcu rodzinnym w kolegiacie – 25 września. Na krótki czas dziedzictwo objął jego syn, Stanisław – Wojewoda Poznański.
1754
25-ego kwietnia na stanisławowskim rynku, przy ratuszu w  obecności wójta polskiego Szymona Gaczkowskiego , wójta ormiańskiego i tłumu mieszczan stracono rozbójnika Wasyla Bajuraka, następcę Dowbosza.
1760
Nową dziedziczką Stanisławowa została Katarzyna Kossakowska. De facto status dziedziczenia nastąpił z mocy podziału z dnia 26 lutego 1761r.. Od spadkobierców otrzymała klucz stanisławowski najpierw w dzierżawę a od 1771 nabyła na  własność. Miasto pozostało w jej rządach do rozbioru Polski. Cały klucz majątków był jej własnością ,aż do sprzedaży bratu Protowi Potockiemu.
1761
Żydzi odbudowali starą synagogę spaloną podczas pożaru.
1762
Przebudowano ormiański drewniany kościół z 1742 r. na murowany.
1764
7 stycznia Kniaź Daszkow zdobył fortecę stanisławowską. Wojska jego przebywały w mieście do 5 października 1764 roku.
1767
Wybudowano najstarszy zakład piwowarski (browar) przy ul.  Wyrobniczej 47. Później zmieniono nazwę ulicy na ul.  Nowogrodzką 49. Kompleks budynków był zbudowany w stylu barokowym, na planie prostokąta, jednopiętrowy, pokryty dwuspadowym dachem. Drugi budynek dwupiętrowy z poddaszem, zbudowany na  wysokiej podmurówce.
1768
Do miasta wkroczyły rosyjskie pułki. Przyczyną najazdu było wsparcie polityczne i finansowe Konfederatów Barskich przez Katarzynę Kossakowską.
1770
Ponownie zaraza morowa opanowała miasto.
1772
I Rozbiór Polski. – Uniwersałem cesarzowej Marii Teresy z dnia 11 września Stanisławów przeszedł pod panowanie cesarzy austriackich. Do roku 1804 pod nazwą Królestwa Galicji i Lodomerii; od 1804 do 1867 pod nazwą Cesarstwa Austriackiego a od 1867 do 1914 to okres autonomii.

25 października w związku z przejęciem władzy przez Cesarstwo Austriackie do Stanisławowa wkroczyli pierwsi strzelcy. (Kawalerzyści austriaccy utworzyli wojskowy garnizon). Nastąpiła reorganizacja urzędów i magistratu. Kierownicze stanowiska zostały obsadzone Austriakami, Niemcami i Czechami.

1773
21 lipca austriacko-cesarski dwór, wydał rozporządzenie o  kasacji klasztoru Jezuitów. Budynek klasztorny przekazano gimnazjum.
1775
W miejsce stopniowo likwidowanego cyrkułu halickiego utworzono cyrkuł stanisławowski, który istniał do 1867 roku.
1782
Połączono obwody: tyśmienicki i kołomyjski, tworząc jeden stanisławowski. Nowopowstały urząd obwodowy w Stanisławowie został 1782 umieszczony początkowo w budynku pojezuickim.

Przy dawnej drodze Tyśmienickiej, obok tytoniowego magazynu założony został cmentarz. Był jednym z najstarszych cmentarzy w Polsce. Starszy od warszawskich Powązek i  lwowskiego Łyczakowa.

1783
Objeżdżając Haliczczyznę austriacki cesarz Józef II , 21 czerwca odwiedził Stanisławów. Został uroczyście przyjęty przez Katarzynę Kossakowską i rodzinę Potockich.

Zaprowadzono szkoły gimnazjalne, których prefektem był ks. Franciszek Milbacher ex Jezuita.

1786
Przedmieściom nadano nazwy ulic.

Utworzono sąd szlachecki (forum nobilium) dla czterech obwodów. Sąd umieszczono w klasztorze dawnych trynitarzy, a drugie skrzydło klasztoru zamieniono na  więzienie.

1787
Rozpoczął pracę browar – najstarszy z okolicznych browarów.
1792
Katarzyna Kossakowska sprzedała odziedziczony majątek bratu Piotrowi Potockiemu.
1799
Kościół kolegiacki zamieniono na farny. Według innych źródeł w 1782, lecz tradycyjnie zawsze zwany był kolegiatą
1801
Z mocy dekretu kom. likw. z dnia 24 czerwca 1801 roku, majątek Potockich przeszedł na własność państwa austriackiego. De facto w pierwszej fazie na lat kilka przejął Fundusz Religijny miasta Stanisławowa.
1809
Do miasta wkroczyły wojska Księstwa Warszawskiego. Przedstawiciele Józefa Poniatowskiego utworzyli w mieście zagon Strzelców. Zarządzali jakiś czas miastem, organizując również nowy miejski urząd. W dniu 6-go czerwca książę Józef Poniatowski z wojskiem Napoleona zajął Stanisławów , w którym przebywał do  końca lipca.
1812
Nakazem cesarza z roku 1809 nastąpiła kilkuletnia likwidacja stanisławowskiej twierdzy – rozbiórka murów obronnych i zasypywanie fos.
1823
Otwarta została księgarnia oraz czytelnia przy ul.  Sapieżyńskiej.
1825
Austriacy usunęli z wieży ratusza posąg św. Michała, umieszczając tam dwugłowego orła austriackiego.

Silna burza nawiedziła miasto i powaliła wieżę ratusza.

1826
Pożar miasta.
Paliły się kamienice w rynku naprzeciw kościoła ormiańskiego, szkoła żydowska, łaźnia, strażnica wojskowa i 16 domów.
1827
Powstał pierwszy skwer, z inicjatywy burmistrza Stanisława Franciszka Krattera.

Zbudowano nową tzw. główną strażnicę wojskową przy kościele pojezuickim – również dzięki staraniom starosty Krattera.

1830
Utworzono pocztę i zaprowadzono c. k. administrację ceł i dochodów skarbowych.
1834
Zostało utworzone Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki.

Dnia 17 lutego w starym stanisławowskim więzieniu przy ul. Starozamkowej 2 zmarł znany poeta i powstaniec z 1831 roku Maurycy Gosławski

1835
Pożar miasta – 28-go kwietnia paliło się przedmieście halickie po obu stronach bramy.
1837
Postawiono pomnik cesarzowi Franciszkowi na koszt starosty Kazimierza Milbachera, oraz utworzono dwie nowe ulice: cesarza Ferdynanda i Langenaua.
1847
Statystyka: 10866 mieszkańców, 4 place, 24 ulice, 800 budynków z tego 430 murowanych.

Rusini otrzymali od austriackiego cesarza zezwolenie na  utworzenie w Stanisławowie episkopatu grecko-katolickiego oraz przyznano im kościół pojezuicki.


Ukończono i oddano nową drogę na Węgry przez Delatyń, Mikuliczyn i Karpaty.

1848
W Stanisławowie w dniach 8-10 maja stworzono miejską ruską radę w miejsce lwowskiej filii ruskiej rady.

2-go września ukazał się pierwszy numer "Dziennika Stanisławowskiego" wydany przez Polskie Towarzystwo Demokratyczne (Wiktor Heltman).

1855
29 września nowym ukazem imperatorskim Stanisławów wszedł w skład namiestnictwa lwowskiego. Miejski urząd od  tej pory składał się z naczelnika, 2 asesorów sekretariatu, 3 pisarzy, budowniczego i 20 policjantów – nastąpiła reorganizacja urzędu.
1858
We Lwowie wydano książkę, historyka pochodzenia ormiańskiego ks. Sadoka Barącza pt: "Pamiątki miasta Stanisławowa".
1860-1861
Został oddany do użytku jeden z trzech młynów na całą wschodnią Galicję (młyn parowy).
1863
Aktywny udział w powstaniu styczniowym brali: poeta Mieczysław Romanowski, który zginął w boju, F. Lewicki został zesłany na Sybir, skąd szczęśliwym trafem powrócił do Stanisławowa
1866
1 września oddano do użytku część dworca kolejowego i od tego dnia rozpoczął się regularny ruch pociągów: Lwów – Czerniowce przez Stanisławów. W póżniejszych latach dokonywano powiększania i  modernizacji dworca. Obecny wygląd dworca to efekt jego rozbudowy w latach 1904-1906 według planów E.Baudischa
1867
Nastąpiło przekształcenie absolutnej monarchii austriackiej w  konstytucyjne Austro – Węgry. Wprowadzono reformy administracyjne. Zlikwidowano cyrkuły i utworzono powiaty polityczne. W Stanisławowie powstało starostwo powiatowe, wydział powiatowy; sąd powiatowy i okręgowy.

Z dniem 30 grudnia rozpoczęła działalność Miejska Kasa Oszczędności. Do czasu wybudowania własnego budynku mieściła się w ratuszu. Okazały budynek został oddany do użytku w 1884 roku. Projektowali go w stylu włoskiego renesansu Rajmund Meys i  Karol Knajs. Budowniczym był inż. Jan Szporek

1868
28 września na ulicy Lipowej wybuchł pożar, pochłaniając całe miasto. Doszczętnie spalony rynek, z zabudową wokół, a z ratusza pozostał jedynie żelazny szkielet.
1869-1871
W tych latach dzięki uzyskanej pożyczce wybudowano: budynek urzędu wojewódzkiego, magistrat, teatr, odbudowano centrum miasta z ratuszem w  stylu eklektycznym z wieżą z kopułą. Nadzór nad budową prowadził. prof.inż. Pokutyński.
1870
Inteligencja żydowska założyła "Stowarzyszenie Postępowe", które mieściło się w sali tzw. Peitzera, przy ul. Halickiej 15 , w  kamienicy Orłowskiego.
1871
Polskie Pedagogiczne Towarzystwo redaguje organ "Szkoła"

Powstaje szkoła żydowska – otwarta od 1872 r.

1872-1875
Zbudowano szkołę realną przy ul. Sapieżyńskiej. Budowę prowadził inż.Władysław Muhin.
1875
Dzięki staraniom burmistrza Kamińskiego zorganizowano na  plantach w pobliżu dworca kolejowego Wystawę Rolniczo- Przemysłową. W latach 30-tych planty nazwano Placem Żwirki i Wigury.
1876
Pierwsze oświetlenie na ważnych ulicach i placach – gazowe latarnie.
1878
Pierwsza fabryka wódek i spirytusu.
1880
Statystyka: 18626 osób, 1257 budynków; struktura przestrzenna obejmowała Śródmieście i cztery przedmieścia: Halickie, Tyśmienickie, Zabłotowskie i Kniahinińskie.

Do Stanisławowa na stałe przyjeżdża Agaton Giller – współzałożyciel "Kuriera Stanisławowskiego"

1883
W kościele katedralnym odsłonięta została tablica pamiątkowa na cześć Stanisława Potockiego (syna Andrzeja), który zginął w bitwie pod Wiedniem w 1683 roku.

Z dniem 1 pażdziernika przekazano do użytku nowoczesne więzienie na Dąbrowie (Gołuchowskiego) zbudowane wedle projektu Franza Maurusa i Józefa Braunseisa

1884
Powstaje Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" (lwowska filia). Budynek „Sokoła” budowano w latach 1894 – 1895 Budował inż. Jan Kudelski
1885
Powstała archidiecezja grecko-katolicka, w której rezydowali: Julian Pepesz, Julian Kujałowski, Andrzej Szeptycki, Grzegorz Chomyszyn.

Został wybudowany kościół ewangelicki, przy ul.  Sapieżyńskiej w pobliżu cmentarza.

1886
4 kwietnia ukazał się pierwszy numer tygodnika "Kuriera Stanisławowskiego" – Polski Organ Kresowy. Redagowany przez dr.Artura Nimhina i Józefa Wierzejskiego za poradą i pomocą Gillera.
1891-1892
Towarzystwo Muzyczno-Dramatyczne im.Moniuszki wybudowało teatr według planu z 1890 r. inż. Łempickiego pseudonim W.Miłkowski. Budowę prowadzili: J.Łapicki, J.Szporek i G.Schloss. Uroczyste otwarcie odbyło się 18 kwietnia 1892r. Początkowo nazwano teatrem imieniem A.Fredry a pożniej im. Moniuszki. W roku 1929 teatr przebudował inż. S.Trela.
1892
Kapitalny remont (renowacja) kolegiaty stanisławowskiej.

Ukazała się "Gazeta Stanisławowska" tygodnik polityczno – ekonomiczno – społeczny.

1893-1894
Powstała trzecia w Galicji Dyrekcja Kolei Państwowych. Miasto bezpłatnie dało parcelę – obrano „plac Potockiego.” Gmach dyrekcji wybudowano wg. planu Ludwika Radwańskiego a budową kierował Jan Tomasz Kudelski. W tym budynku dyrekcja mieściła się do 1914 roku i  przeniosła się do nowego gmachu przy ul. Grunwaldzkiej.

Rada miasta 7 grudnia 1893r. podjęła uchwałę darowizny "Placu Rybiego" pod budowę świątyni izraelickiej – Synagogi Postępowej.

1894-1896
Wybudowano wiadukt kolejowy nad torami – ulica Sapieżyńska. Budowniczym był Schloss Maksymilian (Mendel)
1895
Oddano do użytku gmach Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" zaprojektowany przez krakowskiego architekta Karola Zarembę.
1895-1899
Rozpoczęto budowę synagogi postępowej w pobliżu Placu Mickiewicza wg. projektu architekta Wilchelma Stiasnego i  inż. Maksymiliana Schlossa. Otwarcie i poświęcenie synagogi odbyło się 4 września 1899 r.
1898
Józefa Hallera przeniesiono ze Lwowa do Stanisławowa, otrzymał funkcję dowódcy kadr i założył Klub Atletów, przyczyniając się tym do rozwoju życia kulturalnego oficerów polskich. Po roku Haller wraca do Lwowa (1899).

W dniu 20 –go listopada w setną rocznicę urodzin wieszcza dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza. Inicjatorem wystawienia monumentu był prof. gimn. Paweł Bryl. Finansowo fundację zasilił hrabia Lanckoroński. W latach 1918 – 1919 przez nacjonalistów ukraińskich został bestialsko zniszczony, wręcz rąbany. W 1930 roku odlano z brązu nową figurę Mickiewicza i  ustawiono na nowym cokole. Podczas okupacji pomnik został ukryty (zakopany).Ocalenie zawdzięcza Kazimierzowi Tatarowi.

1902
Powstał Polski Związek Naukowo – Literacki.
1905
Austriacki urząd wydał zgodę na utworzenie ukraińskiego gimnazjum.

Poświęcono gmach Krakowskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych tzw. "Florianki". Budowa została zakończona pod koniec 1904 roku.

1906
Oddanie wiaduktu wołczynieckiego, pod przejazdem kolejowym.

Wydano pierwszy "Kalendarz Informacyjno- KupieckiMiasta Stanisławowa rok 1906”

1907
Powstał pierwsze kino na ziemiach polskich z 200 miejscami prowadzone przez inż. Leona Harasiewicza, funkcjonujące do  wybuchu II wojny światowej.

17 maja odbyły się wybory do Parlamentu z czterema okręgami wyborczymi.


Przy ulicy Gillera został wybudowany kościół Ave Maria, który przeznaczony był dla młodzieży szkolnej i wojska.


W latach 1907 – 1912 trwała budowa gmachu sądowego i  więzienia przy ul. Bilińskiego wg. projektu Franciszka Skowrona. Częściowe otwarcie nastąpiło w roku 1910.

1908
Tworzą i organizują się wojskowe drużyny. Związek Niezależnej Młodzieży "Zagrawa".
1910
Odsłonięto 6 metrowy obelisk w parku im. Cesarzowej Elizabeth w 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Pomnik został zniszczony w 1941 roku

W grudniu odbył się spis ludności.

1912
14 kwietnia do Stanisławowa przyjechał arcyksiążę Karol Franciszek Józef.
1914
Wybuch Pierwszej Wojny Światowej. Cały rok miasto znajdowało się na linii bojów. Trzecia część budynków stanęła w ruinie. Pod artyleryjskim ostrzałem runął ratusz. Od sierpnia 1914r. do 8 czerwca 1915r. to czas panowania najeźdźców moskiewskich w Stanisławowie. Dopiero sprzymierzone wojska austro-węgierskie i niemieckie uwalniają miasto. Głównodowodzącym armią austriacką był arcyksiążę Fryderyk.
1916
W lipcu – sierpniu ponownie wkroczyły wojska rosyjskie, pod dowództwem gen. O. Brosiłowa. Nastąpiła druga okupacja rosyjska..
1917
Polscy ułani, przebywający w Krechowcach, uwalniają miasto od bestialskiej, grabieżczej napaści maruderów rosyjskich plądrujących miasto od 20-go do 22-go lipca.
1919
W styczniu miasto podstępnie i siłą za przyzwoleniem Austrii opanowali Ukraińcy. Stanisławów ogłosili stolicą samozwańczej Zachodniej Ukraińskie Narodowej Republiki, której prezydentem został dr Eugeniusz Petruszewicz z siedzibą w budynku okręgowego sądu i w dyrekcji PKP na Grunwaldzkiej 11. – (okupowali miasto od stycznia do 25 – 27-go maja).
1919-1921
27 maja wojska polskie po trzymiesięcznych rządach ZUNR wyzwoliły Stanisławów. Nastąpiło wyparcie sił ukraińskich z miasta. . Oddziały polskie odbiły Stanisławów , Halicz i inne miasta, ustanawiając wspólną granicę z Rumunią. Od 1919 do końca 1921 przystąpiono do odbudowy miasta zniszczonego przez wojnę.
1921
Stanisławów został miastem wojewódzkim. ( ustawa z dnia 24 lutego 1921 r. Dz. U. poz 93
1928-1935
Władze miasta przystąpiły do wykonania nowego projektu ratusza. Projekt wykonał i budowę nadzorował inż. Trela.
1928
Kilkadziesiąt metrów od rynku wybudowano targowy rynek (60 000 mkw.) Nastąpił koniec jarmarków wokół ratusza.
1935
Wybudowano nowy ratusz, styl modernistyczny, wygląd obecny. Wysokość ratusza: początkowo 47 metrów, obecnie 49,5 m.
1939
W sierpniu miały miejsca przygotowania wojenne. W stanie nadzwyczajnym postawiono obronę przeciwlotniczą.

3.IX ogłoszono pierwsze trzy alarmy,


4.IX nad miastem dwukrotnie pojawiają się niemieckie samoloty.


5.IX zbombardowane zostało lotnisko sportowe na Dąbrowie. W następnych dniach bombardowane są kolejne cele Strategiczne.


Po drugiej stronie granicy koncentrują się wojska sowieckie.


14.IX gen. Langner informował raportem Nacz.Dow. o buntach Ukraińcow w woj. stanisławowskim: w Drohowyżu, Żydaczowie, Dolinie, Bolechowie i Kałuszu, gdzie dochodziło do rozbrajania polskich żołnierzy i zabójstw oficerów.


17.IX we wczesnych godzinach rannych – nalot, ok. 96 samolotów niemieckich na miasto.


18.IX po południu wkroczyły do miasta wojska sowieckie. W tym dniu w godzinach południowych przed wkroczeniem wojsk sowieckich na polecenie W. Stolarczyka dwaj komuniści Lewczuk i Gundert na ratuszu wywieszają czerwony sztandar.

1939-1941
Miasto pod okupacją sowiecką. NKWD stało się postrachem mieszkańców. Nastąpiły aresztowania i zsyłki na Sybir.
1941
3.VII.1941 roku do miasta wkroczyły wojska węgierskie, które rządziły do 7-go lipca. Po przyjściu wojsk węgierskich Ukraińcy rozpoczęli organizować swoją władzę podległą pod powstały 30.VI we Lwowie rząd ukraiński Jarosława Stećki. Nacjonaliści ukraińscy zaczęli wydawać pismo: „Samostijna Ukraina” – wydano tylko cztery numery pod redakcją Dimitrija Hreholinśkiego a po niej „Ukrajinśke Słowo”, które ukazywało się trzy razy w tygodniu – i to pismo w styczniu 1942 roku zmieniło nazwę na „Stanisławiwśki Wisti”

7 lipca Węgrzy uroczyście przekazali zarząd nad miastem niemieckiemu staroście dr Albrechtowi..


Od 7 lipca Stanisławów przeszedł pod okupację niemiecką. Nastąpiły krwawe rządy szefa Gestapo Krugera – sierpniowy zbiorowy mord stanisławowskiej inteligencji. Bestialska zagłada Żydów, Getto. – Ukraińcy licząc na utworzenie samostijnej Ukrainy dopuszczali się w województwie stanisławowskim, (nie tylko) w latach 1941- 1945 okrutnego mordowania Polaków, palenia ich domostw i  kościołów.( arch.Karta iinne).


Od 1 sierpnia 1941 roku do 27 lipca 1944 Stanisławów wszedł do dystryktu Halicza – Generalnej Guberni.


Z dniem 1 września zostało powołane Sicherheitspolizei, Sipo und Grenzpolizeikommissariatur des In Stanislau Pierwszym szefem został SS-Haupsturmfuhrer Hans Kruger. Po odwołaniu go w sierpniu 1943 roku stanowisko to objął jego zastępca Oskar Brandt. Po nim w 1944 roku został Wilhelm Assmann.


22 grudnia zostało zamknięte Getto. Niemcy wyznaczyli Radę Żydowską (Judenrat). Przewodniczącym został Markus Goldstein przedwojenny wydawca tygodnika „Głos Stanisławowski”. Jego zastępcą został Michał Lamm. Wszyscy Żydzi mieli zakaz udawania się do pracy indywidualnie i  wchodzenia do sklepów tzw. ”aryjskich”

1944
Latem 27 lipca do miasta wkroczyła armia bolszewicka. Stanisławów przeszedł ponownie pod okupację sowiecką. NKWD wdrożył swoją machinę okrucieństwa. Nastąpiły masowe aresztowania i zsyłki na Sybir.
1945
Nastąpił dla nas Polaków ponury i tragiczny okres wypędzania z  Macierzy z rodzinnych miast i wsi w różne nieznane, obce, dalekie strony.
„Największe zło to tolerować krzywdę.”
Platon

KRESY – CHWILA REFLEKSJI

Widzimy na każdym kroku jak nasza przeszłość staje się, przysypywana pyłem zapomnienia.
Nie zapominajmy jednak, że przeszłość jest podstawą przyszłości. Na niej potomność buduje swą przyszłość.
Patrząc sercem i uczuciem na Kresowe polskie historyczne martwe pomniki, to odczuwamy właśnie teraz jak bardzo przybliżają się one do nas, jak ożywiają się głazy, martwe przedmioty, bo chcą do nas swym językiem mówić.
Kiedy te martwe pomniki dotykamy, głaszczemy, to odczuwamy, jak coś przenika tkliwą boleścią nasze wnętrza. Rozrzewnieni rozpływamy się w potoku lat ubiegłych.
Ząb czasu, potężny i nieubłagany władca znacznie już zżarł nasze pomniki, chluby narodowej.
Wynoszą się od nas zabytki. Zrabowane przylgnęły i przyschły do innej obcej im nacji, ale nie dajmy im zaginąć i pohamujmy ten szkodliwy pochód, żeby kiedyś rozżalona potomność nie powiedziała o nas: „minęły ich lata, leżą już martwi w grobach, a my nie zebraliśmy korzyści z wątłego ich bytu na ziemi.
Przeszedł ich żywot, niczym lot sokoła, bez śladu w powietrzu, a nam teraz serce się kraje na widok takiej przepaści, która nas od nich oddziela.”
Opracował: Rajmund Piżanowski
Kontakt
2364879 odwiedzin od 5 stycznia 2004 roku
Google Search

WWW stanislawow.net