Z dziejów  Biblioteki Miejskiej im. W.N. Smagłowskiego

Przeglądając bibliografię dotyczącą dziejów miasta Stanisławowa, znajdujemy szereg wzmianek i artykułów dotyczących powstania Biblioteki Miejskiej im. Wincentego Nowina Smagłowskiego. Teksty autorstwa osób czasowo przebywających w mieście, jak i pracowników książnicy, przedstawiają życiorys fundatora, w. Smagłowskiego, krótki rys dziejów biblioteki, opis pracy bibliotekarzy przy porządkowaniu i katalogowaniu zbiorów. Biblioteka założona przez niezwykłego człowieka, przyciągała do siebie zawsze ludzi nieprzeciętnych, którzy chlubnie zapisali się w jej dziejach.

Biblioteka Miejska w Stanisławowie została założona przez Wincentego Nowinę Smagłowskiego (1806-1883), znanego działacza i pisarza niepodległościowego. w. Smagłowski, po ciężkich przejściach, przez długie lata mieszkał w Paryżu, samotnie i bez wielkich zasobów finansowych.

W 1872 r. stanisławowski burmistrz i poseł na sejm Ignacy Kamiński, po ogłoszeniu w "Dzienniku Polskim" artykułu Gniewosza "Weteran wyłomu" o losach nieszczęsnego tułacza (zgubiłam, dane szczegółowe, podam 3 listopada po sprawdzeniu we Lwowie - O.C.), przywiózł Smagłowskiego do Stanisławowa wraz z jego biblioteką, "a właściciel z wdzięczności za to podarował ją miastu". tu otrzymał mieszkanie oraz "posadę bibliotekarza i miejskiego archiwisty z roczną płacą 300 złr." Gdy zmarł w 1883 r., został pochowany na cmentarzu stanisławowskim, obok prochów Agatona Gillera i poety Maurycego Gosławskiego. Dziennikarz Gothilf Kohn, który odwiedził Smagłowskiego w 1879 wspominał:

Biblioteka mieściła się pierwotnie w jednej z sal szkoły realnej, później została prze-niesiona do budynku szkoły ludowej im. A. Mickiewicza. Po śmierci Smagłowskiego pozostała bez gospodarza i początkowo przeniesiono ją do sali posiedzeń Rady Miejskiej. Podczas tych przeprowadzek część księgozbioru zaginęła lub uległa zniszczeniu. W 1886 r. dzięki staraniom profesora gimnazjum dr Przemysława Niementowskiego i burmistrza Ignacego Kamińskiego, przy pomocy pracowników Biblioteki Ossolińskich i dietariusza magistratu Antoniego Skowrońskiego, spisano inwentarz Biblioteki stanisławowskiej. Okazało się, jak zaznaczył J. Sokulski, że na jej zbiory złożyły się dzieła w różnych językach:

Tabela 1. Stan zbiorów Biblioteki stanisławowskiej według inwentarza z roku 1886. Źródło: J. Sokulski, Wincenty Smagłowski i jego biblioteka, "Kurier Stanisławowski" 1933, nr.771 s.2.

Po śmierci Smagłowskiego zasoby Biblioteki zostały znacznie powiększone dzięki przekazaniu przez burmistrza Stanisławowa, Ignacego Kamińskiego, księgozbioru znanego pisarza Jana Nepomucena Kamińskiego. Z kolei spadkobiercy ziemianina Piotra Szyryna ofiarowali Bibliotece jego zbiory. W "Akcie fundacji Księgozbioru im. śp. Piotra Szyryna" zapisano:

Dokument ten świadczy o znaczeniu Biblioteki publicznej miejskiej, pełniącej rolę ośrodka życia kulturalnego i oświatowego w Stanisławowie. W latach 20. XX w. zasób książnicy został powiększony o zbiory Konstantego Łękawskiego . Po śmierci Smagłowskiego i ustąpieniu burmistrza Kamińskiego, przez lat 20 książki pokrywały warstwy kurzu i nie były one udostępniane czytelnikom. Zmiana nastąpiła dopiero, w 1906, kiedy posadę bibliotekarza objął Justyn Sokulski, "który w przeciągu swych 5-cioletnich rządów, rozporządzając odpowiednią wiedzą fachową, uporządkował częściowo zbiory miejskie". Wspominał:

Sokulski sporządził katalog kartkowy, zaczynając od czasopism i działu historycznego, opracował i zinwentaryzował przeszło 350 dzieł. Po jego wyjeździe Biblioteka znów została bez stałego pracownika, pod opieką radcy magistratu Józefa Wierzejskiego.

I wojna przyniosła miastu duże zniszczenia, spaleniu uległo około tysiąc mieszkań, zostały zrujnowane obiekty wojskowe i szkolne, siedziby urzędów. Wypadki wojenne wstrzymały prace nad uporządkowaniem Biblioteki. Księgozbiór ucierpiał na skutek ciągłego przenoszenia, część książek rozkradziono lub zniszczono. Od momentu odzyskania niepodległości Stanisławów rozwijał się intensywnie. Ważnym momentem było podniesienie go w 1921 r. Do rangi miasta wojewódzkiego. Zarząd miasta był świadom, że obok stałego teatru polskiego im. A. Fredry, Biblioteka jest dla Stanisławowa najważniejszą instytucją kulturalną. Do r. 1924 zbiorami Biblioteki opiekował się Dyrektor Magistratu, radca Maksymilian Lewicki, chroniąc skutecznie zbiory archiwalne i biblioteczne.

17 czerwca 1924 r. na posiedzeniu Rady Miasta Stanisławowa pod przewodnictwem Wacława Chowańca, dyskutowano o uruchomieniu Biblioteki Miejskiej, sprawa uporządkowania zbiorów zaczęła nabierać realnych kształtów. Przeznaczenie na ten cel odpowiedniej kwoty z budżetu umożliwiło zaangażowanie stałego bibliotekarza, któremu powierzono kierownictwo Biblioteki i Archiwum. Został nim Henryk Cepnik (1877-1942), literat, tłumacz, publicysta, historyk teatru i krytyk literacki. W sezonie 1922/1923 "prowadził teatry wileńskie wraz z F. Rychłowskim; kierował wtedy Teatrem Wielkim i Teatrem im. Syrokomli". W sezonie 1923/1924 prowadził teatr polski im. A. Fredry w Stanisławowie, stawiając go na bardzo wysokim poziomie. Oprócz pracy w teatrze i  aktywnej działalności w towarzystwach społecznych, Cepnik objął w czasie swego pobytu w Stanisławowie naczelną redakcję tygodnika "Kurier Stanisławowski":

Tam wydrukowano jego o "Listy o teatrze", recenzje teatralne, rozprawy historyczne "Obrazy z przeszłości Stanisławowa".

W październiku 1924 Chowaniec i Cepnik interweniowali w sprawie Biblioteki Miejskiej w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Kronika miejska "Kuriera Stanisławowskiego" donosiła, że Dyrektor Wydziału Państwowego do spraw Bibliotek Dr Stefan Demby:

Zarząd Miasta zdawał sobie sprawę, że skatalogowanie przez nowego pracownika około 8 tys. woluminów znajdujących się w zbiorach Biblioteki Miejskiej może potrwać dłuższy czas. Wierzono jednak, że w listopadzie 1924 będzie można udostępnić dział polskich książek (zasób obejmował również dzieła w innych językach) osobom zajmującym się studiami naukowymi, głównie z dziedziny historii i historii literatury. Uruchomienie biblioteki miało duże znaczenie dla życia umysłowego i kulturalnego Stanisławowa. H. Cepnik, który poświęcił się pracy bibliotekarskiej, wystosował do mieszkańców miasta wezwanie z prośbą o zwrot wypożyczonych wcześniej książek:

Refleksje z pracy bibliotekarskiej Cepnik zawarł w artykule "Zbiory miejskie w Stanisławowie" zamieszczonym we lwowskich "Wiadomościach Konserwatorskich". W roku 1924 księgozbiór Biblioteki znajdował się w Magistracie. Zarząd Miasta, doceniając rolę, jaką dla kultury Stanisławowa stanowiła własna Biblioteka, "odpowiadająca tej wybitnej roli, jaką gród nasz odgrywa na Kresach", zaczął myśleć o przeniesieniu jej w inne miejsce. Zbiory Biblioteki Miejskiej, w r. 1925 zostały przeniesione do gmachu dawnego Bazaru, gdzie zajmowały trzy sale. Uzupełniono je darami księgarni Mariana Hasklera, który ofiarował nie tylko własne wydawnictwa, ale i inne dzieła "wśród nich cenną i bardzo dziś rzadką "Księgę pamiątkową Jakóba Michałowskiego" (1884)". Jego obywatelska postawa znalazła w następnych latach licznych naśladowców. Biblioteka w Stanisławowie otrzymywała dary zarówno od naukowców, jak i mieszkańców grodu Rewery. W 1925 "zakupiono szereg ważnych i cennych dzieł, m.in. 22 tomy "Aktów grodzkich i ziemskich". Kierownictwo Biblioteki Miejskiej postanowiło skompletować dział, który gromadziłby prace poświęcone historii Stanisławowa oraz tam wydane. Zwrócono się do mieszkańców miasta i województwa z prośbą o pomoc i ofiarowanie wszelkiego rodzaju druków (książek, broszur, pism periodycznych, sprawozdań, afisz, odezw, ulotek, rycin itd.). Na wezwanie odpowiedziały instytucje naukowe, m.in. Polska Akademia Umiejętności nadesłała kilka swoich wydawnictw, Kasa im. Mianowskiego w Warszawie wyraziła gotowość ofiarowania szeregu publikacji, Tymczasowy Wydział Samorządowy we Lwowie ofiarował kompletne roczniki druków i sprawozdań sejmowych z lat 1877- 1914.

W tym samym roku bibliotekarz H. Cepnik został mianowany przez MWRiOP członkiem-korespondentem Komisji Konserwatorskiej przy Zarządzie Wojewódzkim we Lwowie. Po wyjeździe Cepnika ze Stanisławowa, Biblioteka znów została bez dyrektora. W następnym roku, po objęciu kierownictwa Biblioteki przez dr. Józefa Zielińskiego, na nowo rozpoczęto systematyczną pracę nad porządkowaniem zbiorów. Hamowały ją niedostateczne fundusze oraz brak personelu. Mimo to udało się skatalogować ponad 1950 dzieł, uzupełnić bibliotekę darami dawnego Wydziału Krajowego i  Lwowskiego Towarzystwa Naukowego, wydzielić rękopisy, czasopisma oraz stare druki z XVI, XVII i XVIII wieku. Z powodu wyjazdu dr Zielińskiego ostatecznym uporządkowaniem biblioteki zajęli się, z ramienia nowootwartego Muzeum Pokuckiego, Dr Czesław Chowaniec oraz profesor gimnazjum Maksymilian Rozenbaum. Przy pomocy specjalnie zaangażowanych sił przez miesiąc skatalogowano i zinwentaryzowano (łącznie z już dokonaną pracą) 4756 dzieł, broszur i czasopism w 7000 tomach; opatrzono księgozbiór nowymi exlibrisami oraz uzupełniono znacznie inwentarz. Dzięki zaangażowaniu zarządu miasta w  1929 r. porządkowanie biblioteki ukończono. W latach 1929-1931 doprowadzono zbiory Biblioteki do stanu pozwalającego na ich udostępnianie oraz dążono do otwarcia tej książnicy w nowej siedzibie. W  przemówieniu wygłoszonym podczas poświęcenia kamienia węgielnego w nowo przebudowywanym Ratuszu, Prezydent miasta Wacław Chowaniec zaznaczył:

Otwarciu Biblioteki o charakterze naukowym z działami: regionalnym i popularno-oświatowym stanęło na przeszkodzie wstrzymanie robót wykończeniowych. Nie chcąc opóźniać otwarcia Biblioteki, zwrócono się do Kuratorium z prośbą o udostępnienie pomieszczeń w gmachu II Gimnazjum, uzyskując zgodę. Równocześnie czyniono starania w MWRiOP o depozyt zbioru książek z bibliotek gimnazjalnych, tj. istniejącej biblioteki i Państwowego Gimnazjum (liczącej 6072 dzieł w 1929 r.) oraz okazałych zbiorów biblioteki III-go Państwowego Gimnazjum. Idea ich połączenia w ramach Biblioteki Miejskiej była całkowicie jasna. Stanisławów jako stolica województwa i siedziba wielu urzędów państwowych, Wyższego Seminarium Duchownego, gimnazjów i szkół zawodowych, teatrów: polskiego, żydowskiego i ukraińskiego, szeregu towarzystw kulturalno-oświatowych, miasto, które stało się stolicą Pokucia, musiało zdobyć się na posiadanie publicznej biblioteki. W końcu 1929 r. stanowisko konserwatora Zbiorów Miejskich powierzono Bohdanowi Januszowi, byłemu państwowemu konserwatorowi zabytków prehistorycznych Małopolski Wschodniej. 12 stycznia 1930 r. w wywiadzie dla "Kuriera Stanisławowskiego" B. Janusz podkreślał, iż 

Zaznaczył, że Biblioteka Miejska w Stanisławowie w 1930 została uzupełniona:

Organizując książnicę naukową z biblioteką podręczną, nowy dyrektor zaopiekował się archiwum miejskim, które czasowo mieściło się przy Bibliotece. B. Janusz niedługo piastował swe stanowisko. Już w czerwcu 1930 r. Do zarządu nowej instytucji kulturalnej w Stanisławowie, Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Pokuckiego, wszedł nowo zaangażowany konserwator Zbiorów Miejskich Dr Józef Grabowski, który był równocześnie kierownikiem Muzeum Pokuckiego i objął posadę dyrektora Biblioteki Miejskiej. Grabowski dokończył porządkowanie Biblioteki po przeniesieniu jej do budynku II Gimnazjum i urządził tam pracownię naukową. Wówczas Biblioteka Miejska im. w. Smagłowskiego otrzymała charakter poważnego księgozbioru naukowego, służącego nie tylko celom popularyzacyjnym, ale i umożliwiającego studia w dowolnie obranej dziedzinie. Pracownia naukowa stworzyła podstawy do badań nad Pokuciem, stanowiącym historyczną, geograficzną, etnograficzną i gospodarczą całość. Dr Grabowski zanotował, że Biblioteka Miejska posiadała na ten czas 7 tys. dzieł w  10 tys. tomów (nie licząc podręczników gimnazjalnych):

Wśród mieszkańców zaczęło wzrastać zrozumienie dla znaczenia Biblioteki Publicznej Miejskiej im. Smagłowskiego. Świadczą o tym stałe napływających dary, np. Od Józefiny i Ireny Kerekjarto: Held und Corwin "Illustrirte Weldgeschichte" (6. tom), "Wzory przemysłu domowego" (4 tomy); Borkowskiego "Pamiętnik o wyprawie partyzanckiej do Polski w r.1833"; "Illustrierte Chronik" (1 tom); od pana Żmurko "Wykład matematyki" (2 tomy); […], państwo Henryk i Olga Ertlowe złożyli w darze 10 tomów Brema "Thierliben"; od pani Róży Bretholz nadeszły "Dawne druki" . Szereg cennych druków stanisławowskich i kołomyjskich ofiarował prof. Jan Czepyha, książki podarowali Ludwik Dubicki i  pan Niedźwiecki; prof. Jan Wyżykowski oddał do Biblioteki zbiór banknotów i 12 książek; redakcja "Kuriera Stanisławowskiego" przekazała rocznik swego pisma za 1930 rok; wpłynął dar Ignacego Malcowa w postaci mapy komunikacyjnej b. Królestwa Kongresowego; Dr Czesław Chowaniec złożył w darze "8 plansz barwnych z rysunkami i wzorami malowideł, dziś już nieistniejącej bożnicy zabytkowej w Jabłonicy; Prezydent miasta Stanisławowa Wacław Chowaniec 3- tomowe dzieło "Das Oesterreichische Recht". "Kurier Stanisławowski" informował mieszkańców miasta i województwa:

W maju 1933 redaktor "Kuriera Stanisławowskiego" zanotował :

We wrześniu tego roku Biblioteka Miejska im. w. Smagłowskiego została udostępniona publiczności. Magistrat Stanisławowa starał się w ramach swoich skromnych możliwości finansowych wspierać jej działalność, ale:

Już w  styczniu 1934 r. w artykule redakcyjnym "Kuriera Stanisławowskiego" pod tytułem "Wymowna statystyka" napisano, że otwarcia Biblioteki Miejskiej im. w. Smagłowskiego oraz regionalnego Muzeum Pokuckiego zazdroszczą stanisławowiakom mieszkańcy innych grodów kresowych, że statystyka biblioteczna zaświadcza o korzystaniu z biblioteki przez osoby starsze, ale też przez młodzież akademicką i szkolną. W ciągu trzech miesięcy (wrzesień, październik i grudzień 1933), które minęły od dnia otwarcia Biblioteki:

Pracownicy Biblioteki posiadali możliwość sprowadzania książek, nieznajdujących się we własnych zbiorach, z Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie oraz Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Na początku roku 1934 "Kurier Stanisławowski" opublikował nową informację statystyczną:

W 1935 prezydent Wacław Chowaniec zrezygnował ze stanowiska, prace przy odbudowie Ratusza stanęły. Nowomianowany wojewoda stanisławowski gen. Stefan Wiktor Pasławski, który objął stanowisko w sierpniu 1936 r. interesował się dokończeniem przebudowy Ratusza. Osobiście nadzorował plany przeniesienia i rozmieszczenia w nowych pomieszczeniach zbiorów Biblioteki Miejskiej i Muzeum Pokuckiego. Jednak roboty przy przebudowie Ratusza nie zostały w całości zakończone do września 1939 z powodu braku funduszy. Biblioteka im. w. Smagłowskiego w latach 1937-1939 mieściła się tymczasowo w gmachu Magistratu przy ul. Karpińskiego. Była czynna "codziennie od godz. 11-13. Dla młodzieży szkolnej w poniedziałki, środy, piątki od godz. 16-19". W roku 1937 księgozbiór zawierał już około 35 tys. tomów ze specjalnym uwzględnieniem literatury regionalnej oraz dzieł podstawowych do wszystkich gałęzi wiedzy. Pracownia naukowa była dostępna dla każdego, kto pragnął z niej korzystać. Ostatnią kierowniczką Biblioteki Miejskiej im. w. Smagłowskiego została Olga Julia St ber, która w maju 1935 roku odbyła praktykę w Bibliotece Miejskiej w Stanisławowie. Po ukończeniu studiów na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie i otrzymaniu stopnia magistra filozofii z zakresu historii, w czerwcu tegoż roku, z polecenia Kuratorium Oświaty Szkół Ludowych, dostała pozwolenie na odbycie bezpłatnej 2 letniej praktyki w Państwowym Seminarium żeńskim w Stanisławowie. Następnie Olgę St ber zatrudnił Zarząd miasta. Jej stanowisko było "przewidziane w Statucie etatów stanowisk pracowników miejskich w Stanisławowie", co świadczy o znaczeniu Biblioteki dla rozwoju życia kulturalno-oświatowego miasta. Józef Zieliński w artykule z 1934, pisząc o działalności Biblioteki Miejskiej skonstatował:

Pod koniec lat trzydziestych Biblioteka Miejska im. w. Smagłowskiego stała się centrum życia duchowego Stanisławowa. Miasto otrzymało poważną placówkę naukową i kulturalno-oświatową.

Czytelnię Biblioteki w tym czasie odwiedzała bardzo licznie młodzież ze średnich szkół, korzystająca z bogato zaopatrzonej biblioteki podręcznej i lektur szkolnych. W 1937 r. księgozbiór biblioteczny powiększył się o 402 tomy. Z budżetu przeznaczonego dla Biblioteki przez Zarząd Miejski zakupiono 122 vol., z zasiłku Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego - 62 vol. Drogą darów zbiory biblioteczne powiększyły się o 218 tomów. Miasto i jego mieszkańcy nie zapomnieli o dobroczynności, wśród ofiarodawców byli m.in. Dr Marcin Folger, Dr Józef Grabowski, Dr Stanisław Hendrychowski, ks. Dr Jerzy Jaglarz, właściciel księgarni "Renesans" Roman Jaselski, Rudolf Mękicki, Leon Streit, Dr Józef Zieliński, osoby znane i zasłużone w pracy kulturowo-oświatowej. Biblioteka dostawała też dary od Muzeum Narodowego im. Króla Jana III, Lwowskiego Towarzystwa Naukowego, czasopisma "Hutnik", Funduszu Kultury Narodowej itd. Przed drugą wojną światową w Stanisławowie, nie licząc Biblioteki Miejskiej im. w. Smagłowskiego, funkcjonowały:

Biblioteka Miejska im. w. Smagłowskiego w czasach II wojny przestała istnieć jako całość: część zbiorów spalono lub rozkradziono oraz wywieziono na Wschód Ukrainy i - jak opowiadają świadkowie - została ukryta gdzieś pod miastem Ługańsk, i ślad po niej zaginął. Poszukiwanie tego księgozbioru powinno zainspirować badaczy dziejów Biblioteki Miejskiej im. w. Smagłowskiego w Stanisławowie.

Sokulski sporządził katalog kartkowy, zaczynając od czasopism i działu historycznego, opracował i zinwentaryzował przeszło 350 dzieł. Po jego wyjeździe Biblioteka znów została bez stałego pracownika, pod opieką radcy magistratu Józefa Wierzejskiego.